сыпаўся, аб'ехаў, растрывожаныя мурашкі бегалі ў траве. Нехта хадзіў тут, хто не ведаў ходаў i сцежак, убіўся ў мурашнік, набраўся голак з мурашкамі, выйшаў з узлесся ў поле i сыпаў з сябе яловымі голкамі па цаліне аж да арабіны з ададранай галінаю. Пад арабінай былі цэлыя камякі з мурашніку, i вялыя з холаду мурашкі поўзалі па каструбаватай кары старой арабіны i на зямлі пад ёю. Самі яны не маглі сюды дайсці так далёка ад лесу, у поле. Той невядомы нешта тут рабіў каля дрэва, гэта няйначай было так. Напэўна, ён i цяпер недзе тут паблізу, ён не паспеў яшчэ далёка куды адысціся, у мурашніку ён нядаўна коўзаўся, сляды свежыя, i дажджы з ветрам не паспелі яшчэ ўпляскаць у зямлю пад арабінай i на сцежцы яловых голак. I ніхто нідзе не заўважыў, каб які-небудзь бадзяга ішоў дзе або круціўся полем ці лесам, шукаючы дарогі. Праўда, гэта мог быць спрактыкаваны хiтрун i прайдзісвет, які ціхом высачыў, што яму трэба было, i знік сабе так, што цяпер шукай яго разам з ветрам у полі. Можа i так. Але гэта была б вялікая ганьба таму, хто недапільнаваў яго. I першы, каму за гэта была б, ці можа ўжо i ёсць, ганьба, гэта Коля Сушчэвіч. Ён быў цяпер вельмі ўзбуджаны i ўражаны, гэты Коля. I з дзвюх прычын. Першае – гэта тое, што сама справа была вельмі цікавая сваёй таемнасцю. Нехта ходзіць, i ніхто яго ўбачыць не можа. А другое – гэта ж ён, Коля, праспаў у шапку таго невядомца, які можа тут нарабіць вялікага зла. Хоць можа гэта, калі раздумацца, быў хто-небудзь нявінны i ціхi, а можа i не чалавек, а прыблудная жывёліна ўбілася ў мурашнік i бадзялася па полі. Як бы там ні было, Коля Сушчэвіч быў вельмі ўзнепакоены. Здавалася, што ён аж схуднеў за той дзень, хоць яму i худнець лішне не было чаго. Плечы яго былі вострыя, i здавалася, што ён занадта доўгі на рост паводле сваёй дзіцячай вёрткасці. Яму было цяпер год трынаццаць. Можа i больш крыху. Як шпарка прайшоў час! I як зацягнулася вайна! Калі яна пачыналася, Коля быў зусім малы. Вялікі смутак точыць яго душу, як толькі на думку яму прыйдзе тое, што было калісьці. Адзін толькі ўспамін аб маці забівае дух i, як стопудовы камень, цісне яго ўсяго. Маці была (ці здаецца гэта яму цяпер?) высокая ростам, i рукі яе заўсёды пахлі мылам, а валасы пахлі раннім вечарам, ружовым захадам, калі ўжо лета пайшло на восень, i канае дзень, i вецер дзьме з саду ў адчыненае акно. Так асталося ў яго памяці, i пахнуў вечар полем. У маці быў такі голас, якога ён ужо больш нідзе на свеце не пачуе. Апошні раз ён чуў яе голас, калі яе вялі паліцаi, а яна азірнулася i сказала яму:
– Шукай бацьку. А я вярнуся.
А бачыў ён яе апошні раз, калі на тым жа пляцы, дзе i іхні дом быў, маці стаяла высока, так што відна была адусюль з плошчы, i вочы яе не мелі спакою i шукалі ўсё навокал. Дзіцячым сваім сэрцам ён здагадаўся, што гэта яна яго шукае ў апошнюю сваю хвіліну. У яго, аднак жа, хапіла розуму, каб не паказацца ёй i не даць ёй новай атруты смутку бачыць яго i ведаць сваю адарванасць ад яго навек. Ён прысеў на зямлю, i сэрца яго схаладала. Ён запомніў гэты апошні момант: вецер трапаў распушчаныя матчыны паласы. Калі ён падняўся з зямлі i зірнуў, усё было скончана. Маці вісела на тых лесках, па якіх раней фiзкультурнікі рабілі свае практыкаванні. Некаторыя заўважылі: тады ж адразу, у момант вока, у Колі Сушчэвіча ўздрыганулася i пачала iснаваць над левым вокам дугаватая маршчына, i здавалася, што яна не на дзіцячым, а на старым ілбе. Так яна i асталася. Вайна цяглася, час ішоў, i маршчына не сыходзіла з ілба. Яна толькі выраўнялася i стала глыбейшая. Гэта ўжо навек. Яна надавала Колеваму твару новы, адмысловы выраз. Магло здавацца, што гэта не хлапчук-недаростак, а чалавек, што з нейкай хворасці спыніўся на рост i старэў жывучы. Аднак жа твар яго ад часу згладжваў на сабе сляды непатрэбнай у гэтыя гады сталасці. Маленства вымагала свайго. I ў яго душы ішло вялікае змаганне заўчаснай сталасці з абязвечаным маленствам. Пачало перавышаць маленства. Яно было моцнае i ў абладзе сваёй хацела мець радасці ўсяго свету. Коля пачаў цешыцца з таго, з чаго не нацешыўся яшчэ датуль. Ён любіў вечарам сядзець на лаўцы ля спусцелага дома, у якім пазнаў першыя ўражанні ад жыцця. Не верылася, што ў доме нуста, i што вецер там дзьме праз выбітыя вокны, i павукі пазапляталі павуціннем куткі, i вераб'i гаспадараць так, як хочуць. Але можа быць, што ўвойдзе раптам туды бацька, не век жа пра яго не будзе аніякага слыху, недзе ж ён нешта робіць, недзе думае пра дом, i пра тое, што раней было, i пра яго, пра свайго Колю. Надзея, што бацька вернецца, расла i ўмацоўвалася i выратавала Колева маленства ад сталасці. Ён жыў адзін, начаваў дзе траплялася, еў што дзе знаходзіў, прыслухоўваўся да ўсялякіх чутак i раз пайшоў за дзесяць кіламетраў глядзець пабітых на шашы немцаў. Баязліва i з непераможнай цікаўнасцю ён вызірнуў з прыдарожнага рова i ўбачыў зграмозджаныя ў кучу разламаныя грузавікі, i немцы, парваныя i патрушчаныя, яны ляжалі, як пачварная агіднасць, сярод зялёных зараснікаў у зіхаценні яснага дня. Коля Сушчэвіч, больш не хаваючыся i не крадучыся, пайшоў па шашы i праз кіламетраў дзесяць убачыў у зарасніках прыдарожнай шыпшыны чалавека ў ботах i без шапкі. Толькі гэта i заўважыў Коля. А які гэта быў чалавек i як выглядаў – гэта пасля ўжо дайшло да Колевай свядомасці. Адразу ж чалавек аглушыў Колю нечаканым загадам:
– Стой, хадзі сюды! Далёка iдзеш?
– З раёна.
– Ого! немцаў бачыў дзе?
– А нідзе.
– А ў раёне?
– Таксама няма. Толькі паліцаi.
– Чый