ƏD CAVAD
“İntibah” – deyəndə ilkin xatırlanan Nizami olur. “Məhəbbət” deyəndə birinci Füzulinin adı çəkilir. “Cümhuriyyət” deyəndə yada hamıdan əvvəl Əhməd Cavad düşür.
Üçrəngli bayraq emblemi var tariximizdə. Üçrəngli poeziya bədii yaddaşa hamıdan əvvəl Əhməd Cavadın qələmi ilə həkk olunmuşdur.
Əhməd Cavad (Cavad Məmmədli oğlu Axundzade 1892-1937) Şəmkir rayonunun Seyfəli kəndində anadan olmuşdur. Kənd məktəbini bitirdikdən sonra təhsilini Gəncədə müsəlman ruhani seminariyasında (1906-1912) davam etdirmiş, burada rus, ərəb, fars dillərini mükəmməl öyrənmiş, Hüseyn Cavid və Abdulla Sur kimi görkəmli ziyalıların tələbəsi olmuşdur. Poeziya ilə də ilk dəfə Gəncədə təhsil illərində maraqlanmış, 1910-cu ildən başlayaraq lirik şeirlər və təqidi məqalələrlə müxtəlif qəzet və jurnallarda çıxış etmişdir.
Birinci dünya müharibəsi illərində o, rus-türk cəbhəsi xəttində müharibədən zərər çəkmiş dinc əhaliyə yardım göstərən cəmiyyətin üzvü və katibi olmuş, inqilabdan əvvəl (1913-cü ildən başlayaraq) və sovet hakimiyyətinin ilk illərində Gəncədə, Hacıkənddə, Quba rayonunun Xulux və Laqer kənd məktəblərində, həmçinin, Bakıda müəllimliklə məşğul olmuş, Ali Pedaqoji institutu bitirmiş (1926), ilk dərsliklərin və dərs vəsaitlərinin yaradılmasında bir maarifçi-pedaqoq kimi yaxından iştirak etmişdir.
1922-ci ildə Bakıda (fəhlə fakültəsində), 1924-cü ildə isə Nərimanov adına texnikumda dərs demişdir. Ədəbiyyat cəmiyyətinini katibi (1924-1926), “İnqilab və mədəniyyət” dərgisinin məsul kitibi (1925), Kənd Təsərrüfatı texnikumunun müəllimi (1929), Azərbaycan Kənd Təsərrüfatı İnstitutunun dosenti (1927-1934), həmin instutun dilçilik kafedrasının rəhbəri (1934-1935) vəzifələrində işləmişdir.
1934-cü ildə Azərbaycan yazıçılarının I qurultayına nümayəndə seçilən Ə. Cavad 1935-ci ildən ömrünün sonuna kimi Azərnəşrin bədii şöbəsində redaktor kimi fəaliyyət göstərmişdir.
Əhməd Cavad “Qoşma” (1916), “Dalğa” (1919), “Sinfi mübarizə” (1921), “Şeirlər” (1958), “Çırpınırdı Qara dəniz” (Ankara, 1991), “Seçilmiş əsərlər” (1992) kitablarının, külli miqdarda publisist məqalənin, onlarca nəsr əsərinin müəllifidir. Onun poetik əsərləri zərif lirik-romantik üslubu, dil təravəti, realist və demokratik məzmunu, sadəliyi və xəlqiliyi ilə seçilir.
Şairin bədii-siyasi ideya dünyası da təbiət və sevgi lirikası qədər çeşidli və zəngindir. Milli tarix, fəlsəfə və mənəviyyatla bağlı elə bir motiv yox idi ki, Əhməd Cavad ona toxunmamış olsun. Təkcə üçrəngli bayrağa altı nəğmə yazıb, “Dilimiz” şerini (1913) qələmə alıb, əlifbaya poeziya həsr edib. C.Cabbarlı ilə birgə latın əlifbasını müdafiə edən ilk iki ziyalıdan biri olub. Türklərlə birgə Balkan hərbində iştirak edib. Birinci dünya müharibəsində şərq cəbhəsində ermənilərə qarşı vuruşub. Şəhid məzarını və obrazını qələmə alıb; didərginlə, qaçqınla, girov düşənlə təmasda olmaq hələ 90-cı illərdən çox-çox əvvəl ilk dəfə onun taleyinə qismət düşüb.
Türkün başında qatılaşan dini, milli, qövmi genosidə qarşı türk birliyi ideyasının beşiyi başında duranlardan biri olub. Elə bütün bunlara görə də onu hamıdan çox təqib ediblər, “xalq düşməni”, “müsavat şairi” anlamına və obrazına tuşlanan bütün zərbələr ona dəyib. Üç dəfə həbs olunub, həyat yoldaşını sürgünə, üç oğlunu koloniyaya göndəriblər.
Müsavatın ilk himni, ilk marşı, ilk bayrağı onun adı ilə bağlı olduğu kimi, ilk şəhidi, 37-də mehraba gətirdiyi ilk qurban da Əhməd Cavad olub.
Əhməd Cavadın sovet dövrü poeziyası da fəal ideya məzmunu, inqilabi romantikası, lirizmi, obrazlılığı ilə seçilir. Əhməd Cavad Azərbaycan ədəbiyyatı tarixinə həm də görkəmli tərcüməçi kimi daxil olmuşdur. O, Şekspirin “Otello” pyesini, A.S.Novikov-Priboyun “Sualtı səfər”, A.S.Puşkinin “Kapitan qızı”, “Tunc atlı”, F.Berezovskinin “Ana”, M.Qorkinin “Mən necə oxumuşam”, “Mənim darülfünunlarım”, “Çocuqluq”, V.P.Kinin “O tayda”, T.Şevçenkonun “Kobraz”, F.Rablenin “Qarqantua və Pantaqruel”, B.Ronin “Od uğrunda mübarizə” əsərlərinin bədii tərcüməsinin müəllifidir. 1930-cu ildə gürcü ədəbiyyatının klassiki Şota Rustavelinin məşhur “Pələng dərisi geymiş pəhləvan” poemasını orijinaldan azərbaycancaya çevirmiş və həmin tərcümə kitab halında Bakıda 1978-ci ildə nəşr edilmişdir.
Şəxsiyyətə sitayiş dövrünün zorakılığına məruz qalan Əhməd Cavadın həyatı 1937-ci ilin 9 oktyabrında – şair 45 yaşında ikən faciəli şəkildə qırılmışdır.
Milli suveren, müstəqil Azərbaycan dövlətdən, cəmiyyətdən əvvəl ideologiyada mövcud olmuşdur. Məhəmməd Əmin Rəsulzadəni, Yusif bəy Nəsibbəyovu, Fətəli Xan-Xoyskini bədii fikir ictimai təfəkkürdən daha əvvəl yaratmışdır. Onlardan biri, bəlkə də birincisi – Əhməd Cavaddır. “Poeziyanın Rəsulzadəsi” – mənə elə gəlir ki, Əhməd Cavada verilən ən dəqiq qiymətlərdən birisi belədir.
“İntibah” – deyəndə ilkin xatırlanan Nizami olur. “Məhəbbət” deyəndə birinci Füzulinin adı çəkilir. “Cümhuriyyət” deyəndə yada hamıdan əvvəl Əhməd Cavad düşür.
Üçrəngli bayraq emblemi var tariximizdə. Üçrəngli poeziya bədii yaddaşa hamıdan əvvəl Əhməd Cavadın qələmi ilə həkk olunmuşdur.
Səma qövsi-güzehi, bədii spektr burada da üç boyadan ibarətdir: Göy-gölün mavisi, dan yerinin qızartısı və dini-mənəvi-milli ekologiyanın yaşılı! Bu üç rəng həyatda olduğu kimi, poeziyada da eyni məqsədlərə xidmət etmişdir.
Adətən, deyirlər: Ay da, ulduz da, mavi də, qırmızı da və yaşıl da səmadan, ucadan, zirvədən enib gəlib bayrağımıza. Doğrudur, səmadan, amma poeziyanın səmasından! Bu səmanı bədii, poetik kətanda yaradanlardan biri Əhməd Cavad və onun fırçası olub. Təsəvvür edin: gerbimiz öz rəngini, himnimiz öz musiqisini, marşımız öz ritmini Əhməd Cavadın poeziyasından alıb.
Azərbaycanda milli parlamentin də, milli poeziyanın da o illər müştərək simvolikası olub. O qədər müştərək ki, bəzən hətta qarışdırıblar: “Hilal” deyəndə Cavad nəyi nəzərdə tutub – üfüqdəki ayı, ya üçrəngli bayraqdakı emblemi? Yaxud şair “Bir ulduz parladı uzaq üfüqdə” – deyəndə söhbət hansı ulduzdan gedir: sökülən dan yerindən, sübh ulduzundan, yoxsa istiqbal və cümhuriyyət ünvanlı ulduzdan? O dövrdəki milli-rəsmi simvolikanın ayrılıqda hər rəmzini Əhməd Cavadın şeirlərindən tapmaq və toplamaq olar.
O zaman parlamanda yeganə müştərək bir kürsü də olub: öndər Rəsulzadə ilə, nazir Yusifbəylə birlikdə o kürsüdə bir də şair Əhməd Cavadzadə oturub.
“Cümhuriyyət şairi” kimi Ə, Cavad öz poeziyasında hər şeydən əvvəl azadlığı və Vətən şərəfini tərənnüm edir. 1912-ci ildə azəri türkləri arasından toplanan “Qafqaz könüllüləri” tərkibində İstanbulun azad olunmasında iştirak etməsi ona səbəb olur ki, türk azadlığı miqyasında istiqlal mövzusu onun poeziyasında yeni vüsətli leytmotivə çevrilir. Həmçinin Batum, Qars, Ərdahan, Trabzon, Ərzurum, Anadolu, Bursa şəhərlərində olması (1914-1918) türklük ideologiyasının bu poeziyada daha da güclənməsinə səbəb olur:
Şerin sınıq bir türk sazı ağladaraq tellərini,
Addım-addım gəzmək istər gönlüm Turan ellərini.
“Dilimiz”, “Şəhid əsir”, “Oyan”, “Hərbzədələrə” kimi şeirlərində də eyni leytmotiv davam etsə də, Ə.Cavadın sonralar bütün Türkiyədə az qala milli himn qədər kütləvi şəkildə oxunan və sevilən əsəri “Çırpınırdı Qara dəniz” olur:
Çırpınırdı Qara dəniz
Baxıb türkün bayrağına.
Ah, diyərdik, heç ölməzdim
Düşə bilsəm ayağına!..
İncilər tək gəl yoluna,
Sırmalar düz sağ, soluna,
Fırtınalar dursun yana,
Salam türkün bayrağına.
Göy gölə, milli bayrağa, Qara dənizə və Dəli Kürə