zənginliyə can atan və digər insanlarda da bu özəlliklərə heyranlıq duyan insanların, həyatın əsl dəyərlərini kiçik gördükləri təəssüratından qurtulmaq mümkün deyil. Lakin bu cür ümumi mühakimələr yürüdərkən insan dünyasının və onun ruhani aləminin rəngarəng müxtəlifliyini gözdən qaçırmaq təhlükəsinə düşə bilərik. Böyüklükləri, şəxsi keyfiyyətləri və nailiyyətləri kütlənin ideallarına və məqsədlərinə yad olduğu halda belə müasirləri tərəfindən ehtiram görən insanlar vardır. Fəqət bu böyük insanları yalnızca çox kiçik bir azlığın təqdir etdiyini, mütləq əksəriyyətin isə onlarla maraqlanmaq, onlar barədə eşitmək belə istəmədiklərini zənn etməyə asanlıqla qapılırıq. Lakin məsələ, insanları hərəkətə keçirən motivlərin müxtəlifliyi və insanların düşüncələriylə davranışları arasındakı uyğunsuzluq səbəbindən, bu qədər də sadə olmamalıdır.
Həmin böyük insanlardan biri mənə yazdığı məktublarda mənə bir dost kimi xitab edir. Dini illüziya kimi şərh edən kiçik essemi (Bir illüziyanın gələcəyi (1927) ) ona göndərmişdim, o isə cavabında dinlə bağlı mühakimələrimlə tamamiylə razılaşdığını, fəqət dini duyğunun həqiqi qaynağını lazımınca dəyərləndirmədiyimə görə üzüldüyünü bildirmişdi. Onun sözlərinə görə bu hissiyyat, xeyli sayda başqa insanlarda da sezib təsdiqlədiyi və milyonlarla insana xas olduğunu irəli sürə biləcəyi məxsusi bir duyğudan doğur. O, bu əhvalı “əbədiyyət hissi”, bir növ intəhasız, sərhədsiz, ucsuz-bucaqsız, “okeanvari” bir duyğu adlandırır. Ardınca deyir ki, bu duyğu xalis subyektiv faktdır, onun inanc ehkamlarıyla, etiqad simvollarıyla əlaqəsi yoxdur; o, fərdi ölümsüzlük barədə təminat də vermir, lakin kilsələrin və dini sistemlərin ələ keçirib bəlli kanallar vasitəsiylə idarə edib yönəltdiyi və şübhəsiz ki, eyni zamanda da tükətdiyi və gözdən saldığı dini enerjinin mənbəyi məhz bu duyğudur. Və bir kəs hər cür illüziyanı və inancı rədd etsə də belə, yalnızca bu “okeanvari” duyğuya əsaslanaraq özünü haqlı olaraq mömin insan hesab edə bilər.
Poetik illüziyalar yaratmağın misilsiz sənətkarı olan möhtərəm dostumun bu baxışları önümə az çətinlik çıxarmadı.1 Mən özümdə bu “okeanvari” duyğunu tapıb üzə çıxara bilmirəm. Hisslərlə elmi baxımdan məşğul olmaq asan iş deyil. Lakin onların fizioloji əlamətlərini təsvir etməyə çalışmaq mümkündür. Bu da yaramayanda- düşünürəm ki, okeanvari duyğu bu cür əlamətlərdən məhrumdur- onda əl atacağımız yeganə yol bu duyğuyla ən asan şəkildə assosiasiya olunan uyğun təsəvvür məzmununa baş vurmaqdır. Əgər dostumu doğru anlamışamsa, onda onun nəzərdə tutduğu şey, orijinal və xeyli ekssentrik bir dramaturqun öz seçimi olan ölümlə üz-üzə qalan qəhrəmanına təklif etdiyi təsəllinin eynisidir: “Biz bu dünyadan daha xilas ola bilmərik”.2 Bu, dünyayla olan qırılmaz bağ, ətraf aləmin bütün dolğunluğuyla iç-içə keçmək hissi deməkdir. Demək istəyirəm ki, bu hal mənimçün daha çox intellektual qavrayış dəyəri daşıyır, əlbəttə ki, onu müşayiət edən müəyyən hissi çalarlar da var, lakin oxşar hissi çalarlar eyni diapazonlu digər düşüncə aktları üçün də xarakterikdir. Öz şəxsi tərcübəm belə bir dini duyğunun ilkinliyinə məni inandırmır, lakin bu, mənə haqq vermir ki, sözügedən yaşantının digər insanların varlığında meydana çıxa biləcəyini inkar edim. Sualım sadəcə bundan ibarətdir: Görəsən, bu duyğu doğrumu izah olunur və onu nə dərəcədə dini ehtiyacların “mənbəyi və kupeli” saymaq olar?
Bu problemin çözümünə həlledici təsir göstərəcək arqumentlərim yoxdur. İnsanın ətraf aləmdən məqsədyönlü və dolayısız bir duyğu vasitəsiylə xəbərdar olduğu barədə ideya elə qəribə və psixologiyamızın toxumasına bağlanması elə çətin bir şeydir ki, bu duyğunu psixoanalitik, yəni genetik baxımdan araşdırmağa girişmək yerində olacaq. Onda da özlüyündən yaranan növbəti düşüncə xətti ilə qarşı-qarşıya qalırıq. Normal halda bizim üçün şəxsi “mən” (eqo) hissindən, fərdilik duyğusundan daha aydın heç bir hiss yoxdur. Bu “eqo” duyğusu bizə avtonom, vahid və qalan şeylərdən dəqiq, aydın cizgilərlə ayrılmış bir şey kimi görünür. Ancaq bu görüntünün bir illüziya olduğunu, eqonun daha çox kəskin bir sərhəd cizgisi olmadan “id” olaraq terminləşdirdiyimiz şüursuzluq halına bağlanacaq şəkildə içəriyə doğru yönəldiyini və bu “id” üçün sadəcə fasad rolunu oynadığını, “eqo”nun “id” ilə əlaqəsi barədə bizə daha çox bilgi verəcəyini umduğumuz psixoanalitik araşdırmalar sayəsində öyrəndik. Ancaq ən azından kənardan bizə elə görünür ki, “eqo” özünü ayıraraq ətrafına kəskin və aydın sərhədlər çəkib . Yalnızca bir halda, xəstəlik saya bilməyəcəyimiz müstəsna bir halda “eqo” belə görünmür: Eşqin ən pik nöqtəsində “eqo” ilə sevilən nəsnə arasındakı sərhədin silinmək təhlükəsi yaranır. Aşiq olan insan, bütün duyğularının və ağlının dəlillərinə rəğmən, sevdiyi insana xitabən söyləyir ki, “mən” və “sən” birdir, bütövdür və bunun fakt olduğunu qəbul etməyə səmimi qəlbdən hazır olur. Güclü fizioloji faktorun təsiriylə müvəqqəti olaraq ertələnəsi bir hal, əlbəttə ki, patoloji proseslər tərəfindən pozula da bilər. Patologiya, “eqo” ilə xarici dünya arasındakı sərhəd xəttinin bulanıqlaşdığı, yaxud yanlış çizildiyi xeyli sayda durumla bizi artıq tanış edib. Bədən üzvlərimizin, hətta şəxsi psixi həyatımızın bir çox fraqmentlərinin-qavrayışlarımızın, düşüncələrimizin və hisslərimizin- sanki yabançı və “eqo”muza aid deyilmiş kimi göründüyü durumlar vardır. Üstəlik, aşkar şəkildə “eqo”dan qaynaqlanan və onun tərəfindən qəbul edilməsi gərəkən halların xarici dünyaya aid edildiyi durumlar da mövcuddur. Bu o deməkdir ki, “eqo” hissi də pozulmağa meyillidir və onun sərhədlərini sabit hesab etmək olmaz.
Sonrakı düşüncələrimiz bizi növbəti qənaətlərə gətirib çıxarır: Yetkin bir insana xas olan “mən” duyğusu lap əvvəldən belə olmamalıydı. “Mən” duyğusu və qavrayışı hansısa bir inkişaf yolu keçməliydi. Biz həmin inkişaf faktını etibarlı şəkildə isbat edə bilmərik, lakin ehtimal ki, onu rekonstruksiya edə bilərik. 3 Südəmər uşaq hələ ki öz “mən”ini varlığına bol-bol axıb tökülən duyğuların mənbəyi olan xarici dünyadan fərqləndirmir. O, bu fərqləndirməni tədricən, müxtəlif stimullar və qıcıqlandırıcılar sayəsində öyrənir. Südəmər uşaq üzərində ən güclü təəssürat yaradan fakt gərək ki, budur: gələcəkdə öz bədəninin orqanları olduğunu kəşf edəcəyi qıcıqlanma mənbələri ona istənilən anda müxtəlif hisslər yaşadarkən, digər qıcıqlanma mənbələri ondan zaman-zaman uzaqlaşır və ancaq onun tələbkar çığırtısı nəticəsində geri qayıdır. Südəmər uşağın ən çox arzuladığı bu cür mənbə anasının döşüdür. Beləliklə də ilk dəfə “eqo”nun qarşısına onun dışında bulunan və ancaq xüsusi bir davranış sayəsində geri gələn hansısa “obyekt” qoyulur. “Mən”i digər hissiyyatlar yığınından ayıran, yəni, “xarici” bir dünyanın, dış aləmin mövcudluğunu tanımasına yol açan növbəti stimul isə sərhədsizcəsinə hökm sürən həzz prinsipindən yayınmağa yaxud onu rəf etməyə səbəb olan sürəkli, çeşidli və qaçılmaz olan ağrılar və digər xoşagəlməz yaşantılardır. Beləliklə, bu cür xoşagetməz hisslərin qaynağı ola biləcək hər şeyi “eqo”dan ayırmaq, onları dışarı atmaq, yabançı və təhdidkar bir “dış aləm”in qarşısına saf bir “həzz-eqo”sunu qoymaq meyli ortaya çıxır. Bu primitiv “həzz-eqo”sunun sərhədləri qaçılmaz olaraq təcrübə tərəfindən düzəldilir. Həzzverici olduqları üçün uşağın itirmək istəmədiyi şeylərin bir qisminin “eqo”ya bağlı daxili şeylər deyil, xarici obyektlər olduğu, dışarı atılması istənilən bir çox ağrı-acıların isə “eqo”dan ayrılmaz olduğu, ona kökündən bağlı olduğu aşkara çıxır. Uşaq məqsəd yönlü sensor fəaliyyəti və əzələ aktivliyi vasitəsiylə nəyin daxilə, yəni “eqo”ya aid olduğunu, nəyin xaricdən, yəni dış dünyadan qaynaqlandığını fərqləndirməyə başlayır. Beləliklə, uşağın gələcək inkişafında da dominant rol oynayacaq reallıq prinsipinin tətbiqinə doğru ilk addım atılır. Əlbəttə, bu fərqləndirmənin ilk növbədə, duyulan yaxud təhdidkar xoşagəlməz hisslərdən qorunmaq kimi praktik bir məqsədi var. Fəqət “eqo”nun özünü daxildən gələn xoşagəlməz impulslardan qorumaq üçün istifadə etdiyi metodlar xaricdən gələn xoşagəlməz yaşantılardan qorunmaq üçün istifadə etdiyi metodların eynisi olduğundan, bu hal ciddi patoloji pozğunluqların çıxış nöqtəsi olur.
“Eqo” özünü xarici dünyadan bu yolla ayırır.