təsadüf nəticəsində öyrəndiyi və ya özünün şahidi olduğu məlumatlardır, kitabxana arxivlərində isə araşdırma aparılmayıb.
Sonuncu rus çarı yıxılandan bəri Rusiyada baş verən inqilabi hərəkatlardan romana sığışdırılması mümkün olan qədər söhbət açılıb, bütün dünya ölkələrini uzun illər təsiri altında saxlayacaq kommunist inqilabi hərəkatının ilk günlərində keçirdiyi sarsıntı və vətəndaş müharibələrinin bir hissəsinə toxunulub. Xüsusilə Rusiyanın inqilabi prosesdə tərəfdar çıxması, ali məktəb professor və tələbələrinin inqilabda əhəmiyyətli yer tutmaları haqqında qısa da olsa, məlumat verilib, etirazlara qarşı göstərilən müqavimət hərəkatları, üzə çıxarılan ideologiyalar və rejimin tənqidi tərəfsiz, həqiqətəuyğun şəkildə və bəzi şəxslərin dilindən hekayətə daxil edilib.
Bolşevik rejimi qurulandan bəri Sovet Rusiyasında əhəmiyyətli yer tutmuş, orada mövcud olan bütün respublikaları və hətta ən ali vəzifələrə yüksəlmiş partiya üzvlərini müşahidə və nəzarət altında saxlayan gizli polis təşkilatına ilk vaxtlarda verilmiş “Çeka” adı rəhbərlik tərəfindən bir neçə dəfə dəyişdirilməsinə baxmayaraq, oxucuları çaşdırmamaq üçün romanın sonunacan eyni şəkildə saxlanıb.
Mövzunun əhatə dairəsini həddən artıq genişləndirməmək məqsədilə qədərindən artıq təfərrüatlara yol verilmədiyi və bəzi diqqətəlayiq hadisələrə toxunulmadığı gerçəkdir. Bəlkə bir gün həmin hadisələrin də növbəsi çatdı.
Əhməd Cavadoğlu2
1975-ci il, iyun, Ankara
S U R Ə T L Ə R
Oğuz İsmayıl Saryal
Doğulduğu yer Gəncə, 13 fevral 1896-cı il
Vəfat ili Ankara, 13 fevral 1982-ci il
Təhsili Berlin Texniki Universiteti, 1919-1924-cü illər
Peşəsi Ali elektrik mühəndisi
Alya Leyla Saryal (Helena Hoffmann)
Doğulduğu yer Obornik, 9 may 1900-cü il
Vəfat tarixi Ankara, 1 aprel 1989-cu il
Yaşadığı yer Berlin, Şarlottenburq
Təhsili Ticarət liseyi
Mete Nuri Saryal
Doğulduğu tarix Bakı, 2 sentyabr 1929-cu il
I
Ortaboylu bir Azəri gənciydi. Heç bir xüsusi cəhəti yox idi. Hamı kimi hərəkət eləyir, hamı kimi yaşayırdı, nə coşqun, nə də həddən artıq sakit idi. Varlı ailənin övladı olduğunu demək olmazdı, amma həyatından da razıydı. Doğulduğu gün anası ona Oğuz adı qoymuşdu. Böyüyəndə də bu adı çox bəyənmiş, anasının əlindən öpmüşdü. Soyadları Qayalı idi. Ailəsi islam dininə bağlı olduğundan onu bu yöndə tərbiyə eləmişdilər. Bu hərəkət təbii deyildi, adət idi. Təb. Qolları-qıçları qısa, gövdəsi uzun, çiyinləri və alnı geniş, dərisi ağ və gözləri ala idi. Asiyalı idi, türk irqindən gəlirdi. İlk danışdığı dil olan türkcə onun ana diliydi. Məktəbdə rus, alman, fransız və latın dillərini öyrənməyə çalışmış, xüsusi olaraq fars və ərəb dili dərsləri almışdı. Oğuz bu qədər dildən istifadə eləmədiyinə görə, əməlli-başlı danışdığı dil rus diliydi. Bu dildə ana dilində olduğu qədər gözəl danışırdı. Dünyanın ən yaxşı qadını saydığı anası və ən ziyalı adamı saydığı atası onun tərbiyəsinə kifayət qədər əhəmiyyət vermişdilər.
İnsanların dövlətlərə ayrıldığını görən Oğuzun öz vətəni haqqında elə də çox məlumatı yox idi; yəni türk tarixini bilmirdi. Yad dil və ideologiyası əsasında təhsil aldığından buna fürsət tapa bilməmişdi. Yalnız şəhərin mərkəzindəki qala divarlarının qalıqlarından, bəzi evlərdəki əntiq əşyalardan və divarlardan asılmış, qədim xanlara məxsus rəsmlərdən vətəninin yaxın zamanlara qədər öz hakimləri tərəfindən idarə edildiyini, qanlı döyüşlərdən sonra məcburən rusların idarəsi altına keçdiyini öyrənə bilmişdi. Vəssalam…
* * *
Oğuz vətəni qədər doğulub-böyüdüyü Gəncə şəhərini də sevir… Bu şəhər Qafqaz dağlarının güneyində, geniş bir yaylada uzanıb gedir, Azərbaycanın mərkəzində yerləşir. Ona ruslar əvvəlcə Yelizavetpol, sonralar Kirovabad adı versə də, xalq yenə də Gəncə adından istifadə eləyirdi.
Avropayla Asiyanı ayıran ulu Qafqaz dağları, Qara dənizlə Xəzər dənizi arasında keçilməz divar kimi sıralanmış bu dağlar Xəzər dənizi sahilində yeganə və dar bir keçid yolu qoyub, tarix boyu insanlar həmin keçiddən istifadə eləyə biliblər. Çar orduları da həmin yolla Cənubi Qafqaza yayılıblar.
Gəncə vilayət mərkəzidir. Burada müxtəlif millətlər yaşasa da, çoxluq türklərə məxsusdur. Erməni əhalisi də az deyil. Rus və yəhudi azlığı da nəzərə alınmaya bilməz. Gəncə çayı şəhəri təbii olaraq ikiyə bölür. Çayın ən dar yerindən salınmış Dəmir Körpü hər iki tərəf arasında əlaqə yaradır və enlidir. Enliliyi bəzi yerlərdə yüz metrdən artıqdır. İlin əksər aylarında çayın yatağından bir damcı da su axmır. Amma yaza yaxın, ətrafdakı dağlarda yığışmış qar əriyəndə çay aşıb-daşır və keçilməz olur.
Türklərin yaşadığı tərəf digər tərəflə nisbətdə daha üstündür. Hökumət binaları, mərkəzi poçt, yay və qış klubları, böyük park, sanballı ticarətxanalar və gəzinti yerləri bu tərəfdədir. Dəmiryol vağzalına da buradan getmək olur. Bunun müqabilində oğlan və qız gimnaziyaları, digər vacib məktəblər xristianların yaşadığı tərəfdədir.
Şəhərin hər tərəfi bağ-bağatlıqdır. Həmin bağçalarda cürbəcür meyvə-tərəvəz yetişdirilir və sandıqlarla Rusiyanın müxtəlif yerlərinə göndərilir.
Yayın istisi düşəndə şəhərdə yaşamaq çətinləşir, camaat kəndi dövrəyə alan meşəli dağlara axın eləyir. Həmin dağların ətəklərində bir çox istirahət yerləri var. Onların da birincisi Hacıkənddir. Şəhərdən uzaq olmayan, adı nağıllara qarışmış, uca Qoşqar və Kəpəz dağlarına söykənmiş, şam meşəsinin ortasındakı Göygöl gölü camaatın gəzinti yeridir. Şairlər və aşıqlar gölün gözəlliyinə dair bir çox şeirlər və mahnılar yazıb oxuyublar. Dağdağan və Qoşabulaq kimi digər istirahət yerləri də var, amma buralarda evlər yoxdur, gələnlər çadırlarda yaşayırlar. İstirahət yerlərinə gedən yol ermənilərin yaşadıqları yerdən keçir. Oğuz da uşaqlığının və gəncliyinin bir hissəsini elə bu diyarda keçirdi, təbii sərvətlərdən yararlandı, uzun illər Dəmir Körpüdən keçdi, erməni səmtinin dik yoxuşunu dırmandı və məktəbə getdi.
Dərsdən sonra oğlan və qız yoldaşlarıyla görüşüb gəzintiyə çıxmaq, gözəl vaxt keçirmək adətə çevrilmişdi. Bazar və