Ummatoota Afrikaa. Андрей Тихомиров

edhu irraa kan dhufe yoo ta'u, isaanis kaaba ardii Afrikaa keessa jiraatan, bulchiinsi Roomaa Afrikaas ture. Bulchiinsi Roomaa Afrikaa bara 146 Dh.K.D. e. bakka mootummaan Kaartaajiyaan jirutti, kutaa kaaba dhiha Tuuniziyaa ammayyaa qabate. Bara Impaayeraatti Afrikaan kan bulchiinsa senaatorootaa kan turte yoo ta'u, prokonsulaatiin bulfamti turte. Barri Impaayera sirna magaalaa dagaaguu isaatiin kan beekamudha. Magaalonni mirga kolonii fi bulchiinsa magaalotaa argatan. Magaalota keessatti laayibariin olaantummaa qabu koloneeffattoota Roomaa fi elite warra Roomaa ta’an kan uummata naannoo sanaa turan. Aadaadhaan bara Impaayeraatti bulchiinsi Afrikaa gahee guddaa taphateera. Haa ta'u malee, ummanni baadiyyaa dhalootaan jiraatan afaan Laatiin fi aadaa Roomaa irraa orma ta'anii hafan. Jaarraa 4ffaa-5ffaa keessa. naannoo fincila gurguddaa garboota fi utubaawwan itti kaʼan taʼee, kunis Impaayera Roomaa baayʼee kan laaffisee fi kufaatii isaatiif gumaacha godheera. Bara 5ffaa keessa. Vaandaalonni Afrikaa keessa qubatan. Bara 6ffaa keessa. mootiin Baaizaantiin Jastiiniyaan qarqara galaanaa sana deebisuu dandaʼeera, humni Baaizaantiin garuu dadhaboo ture. Jaarraa 7ffaa keessa Bulchiinsi Afrikaa Arabootaan qabame.

      Kaaba Afrikaatti, Dh.K.D. e. mootummoonni walaba ta’an hedduun turan: Kaartaaj, kan hundeeffame godaantota Fiinshiyaa irraa dhufaniin, kan afaan Seem kan Ibirootaa, Mooriitaaniyaa fi Numidiyaatti dhihoo ta’e, kan Liibiyaanotaan uumame dubbatan. Dhaloota Kiristoos dura bara 146tti Roomaan Kaartaajii moo’achuu isaanii hordofee. e. mootummoonni kun qabsoo mata jabeessa booda qabeenya Roomaa ta’an. Bara haaraan dura jaarraa muraasa dura, guddinni hawaasa gitaa dachee Itoophiyaa ammayyaa irratti eegale. Mootummoota asitti guddatan keessaa tokko – Aksum – Dhaloota Kiristoos dura jaarraa 4ffaa keessa sadarkaa olaanaa irra gahe. n. e., yeroo qabeenyi isaa gara dhihaatti biyya Meroe gammoojjii Abbayyaa, fi bahaan – "Happy Arabia" (Yaman ammayyaa) ga'u. Bara kumaa II fi. e. Sudaan Lixaa (Gaanaa, Maalii, Songhai fi Bornu) keessatti mootummoonni ciccimoon guddataniiru; boodarra, mootummoonni qarqara galaanaa Giinii (Ashanti, Dahomey, Congo, fi kkf), dhiha Haroo Chaad (states of the Hausa peoples) fi naannoolee biroo hedduu lafa guddittii Afrikaa keessatti ijaaraman.

      Afaanonni ummatoota Afrikaa Tiroopikaalaa, maatii Seem-Haamitik irraa gara kibbaatti jiraatan, yeroo ammaa yeroo baayyee maatii lamatti walitti makamaniiru: Niijer (Kongoo)-Kordofan fi Nilo-Saharan. Gareen Niijar-Kordofaaniyaa garee Niijar-Kongoo – gareewwan baay'ee fi tokkoomsan: Atlaantiik Dhihaa, Mande, Volts, Kwa, Benue-Congo fi Adamawa-Eastern of keessatti qabata. Ummatoonni Atlaantiik Dhihaa ummata Fulbee guddaa kan garee adda addaa ta’ee biyyoota Sudaan Dhihaa fi Giddugaleessa hunda jechuun ni danda’ama, Wolof fi Serep (Senegal), fi kanneen biroo keessa jiraatu of keessatti qabatu. ), ummatoota Volta (moy, loby, bobo, Senufo, fi kkf) – Burkina Faso, Gaanaa fi biyyoota biroo keessatti. Ummatoonni Kwaa ummatoota gurguddoo qarqara galaanaa Giinii kanneen akka Yorubaa fi Iboo (Naayijeeriyaa), Akan (Gaanaa) fi Ewe (Benin fi Togo) of keessatti qabatu; warra Ewetti dhihoo kan jiran duubbee kan jiran yoo ta’u, isaanis kibba kan jiraatan yoo ta’u yeroo tokko tokko Dahomeans jedhamu; ejjennoo hamma tokko adda baafame ummatoota afaanota (ykn loqoda) warra Kru dubbataniin qabata. Isaan kun Bakwe, Grebo, Krahn fi ummatoota biroo Laayibeeriyaa fi Ivory Coast (Ivory Coast) keessa jiraatanidha. Gareen xiqqaan Benue-Congo ummatoota hedduudhaan kan ijaarame yoo ta'u, kanaan dura maatii addaa Baantuu fi garee Baantuu Bahaatiin kan walqabatu ture. Ummatoonni Baantuu, jechoota afaanii fi aadaatiin baay’ee walfakkaatan, biyyoota Giddugaleessaa fi gartokkoon Bahaa fi Kibba Afrikaa (Rippabiliika Dimookiraatawaa Koongoo (duraan Zaayire), Angoolaa, Taanzaaniyaa, Mozaambiik, Zimbaabuwee, Afrikaa Kibbaa fi kkf) keessa jiraatu. Bantuun ogeeyyii afaaniitiin garee 15tti qoodamu: 1ffaa – duala, lupdu, fang, fi kkf; 2ffaa -teke, mpongwe, kele; 3ffaa – bangi, pgala, mongo, tetelya; 4ffaa – Ruwaandaa, rundi; 5ffaa – ganda, luhya, kikuyu, kamba; 6ffaa-nyamwezi, nyatura; 7ffaa – Afaan Swahilii, togo, hehe; 8ffaa – Koongoo, ambundu; 9ffaa-chokwe, luena; 10ffaa-lubaa; 11ffaa-bemba, fipa, tonga; 12ffaa – Maalaawii 13ffaa – Yao, Makonde, Makua; 14ffaa – ovimbundu, ambo, herero; 15ffaa – Shona, Suto, Zulu, Spit, Swazi fi kkf.

      Afaanonni Baantuu gareewwan Piigmii Bishaan Koongoo (Efe, Basu A, Bambuti, fi kkf)tiinis kan dubbataman yoo ta’u, yeroo baay’ee akka ummatoota adda addaatti adda baafamu. Baantuu bahaa fi giddu galeessa biratti, afaan Swahili, kan dhiibbaa guddaa afaan Arabaa mudate, waggoota kurnan darban keessatti bal’inaan kan babal’ate yoo ta’u, lakkoofsi namoota isa dubbatanii miliyoona 60 (ummanni Swahili miliyoona 1.9). Adamaua, garee xiqqaa bahaa, warra Azande, Cham-Ba, Banda, fi kanneen biroo Giddugaleessa fi Baha Sudaan jiraatan of keessatti qabata.

      Gareen Kordofan, baay'inaafi naannoo xiqqaa, ummatoota Koalib, Tumtum, Tegali, Talodi fi Katla (Rippabiliika Sudaan) of keessatti qabata.

      Maatiin Nilo-Saharan gareewwan: Songhai, Sahara, Shari-Nile, akkasumas ummatoota afaaniin adda ta’an lama Maba fi For (Fur) tiin bakka bu’u. Songhai warra Songhai proper, akkasumas Djerma fi Dandy, kanneen qarqara giddu galeessa Niger jiraatan of keessatti qabatu; gara garee Sahaaraa – kanuri, tuba (tibbu) fi zagava, qarqara Haroo Chaad fi Giddugaleessa Sahaaraa keessa jiraatan. Maatii kana keessatti gareen Shari-Nil inni guddaan ummatoota Sudaan Bahaa (Dinka, Puer, Luo, Bari, Lotuko, Masai, Nuba, ykn Nubians, fi kkf) kan hammatu yoo ta’u, isaanis kanaan dura maatii Nilotic of danda’e keessatti hammataman; Ummatoota Giddugaleessa Sudaan (Bagirmii, Morumadi), Ummatoota Berta fi Kunama. Ummatoonni garee kanaa kaaba Zaayiree fi kibba Sudaan keessa jiraatu. Afaanonni Morumadi gosoota Piigmii (Efe, Basua, fi kkf) tiin dubbatamu.