бэрэбиэркэтэ суох бэриллэр, онон олору олоххо туһанар кутталлаах да буолуон сөп. Ону таһынан, төрөөбүт төрүт тылынан ааҕыы киһиэхэ ордук ылыннарыылаах, киһи сүрэҕэр-быарыгар түргэнник иҥэрэ саарбаҕа суох. Ааптар элбэх сыллар усталарыгар тус бэйэтэ оҥорбут сүрэх эпэрээссийэлэригэр олоҕуран, дьоҥҥо тиийимтиэтик быһааран суруйбута ордук кэрэхсэбиллээх.
Сүрэх киһи этигэр-сиинигэр олус улахан оруоллаах: киһи тыыннаах сылдьарын хааччыйар, туох баар бары уорганнарга кислороду, аһылык эттиктэрин, электролиттары, гормоннары тарҕатар. Хомойуох иһин, эпэрээссийэ оҥоһуллар сүрэх ыарыылара балайда элбэхтэр.
Аан дойду үрдүнэн аһаҕас сүрэххэ эпэрээссийэлэр 1950–1960 сыллартан саҕаламмыттара. Медицина бу салаата билигин сүрдээх күүскэ сайдан турар. Сүрэх хирургията ордук күүскэ социальнай уонна экономическай өттүнэн үрдүкү сайдыылаах дойдуларга тарҕанна: Америкаҕа, Европа судаарыстыбаларыгар, Россияҕа, Японияҕа, Кореяҕа, о.д.а. Сүрэххэ эпэрээссийэ уустуктан уустук медицинскэй, научнай уонна промышленнай технологиялар көмөлөрүнэн оҥоһуллар, үрдүк профессиональнай таһымнаах исписэлииһи ирдиир.
Сахабыт сиригэр хааны эргитэр искусственнай аппараат көмөтүнэн аһаҕас сүрэххэ эпэрээссийэлэр икки үйэ тиксиһэр кирбиитигэр – 2000 сыллаахха саҕаламмыттара. Кылгас кэм иһигэр Саха сирин кардиохирургията уһулуччулаах ситиһиилэннэ диэн тоһоҕолоон бэлиэтиэххэ наада. Ол курдук, бүгүҥҥү күҥҥэ биһиги Өрөспүүбүлүкэбитигэр сүрэх ыарыыларын бары көрүҥнэригэр үрдүк таһымнаах эпэрээссийэлэр оҥоһуллаллар. Саха сирин кардиохирургията, оҥоһуллар эпэрээссийэлэр уустуктарынан уонна хаачыстыбатынан, Уһук Илиҥҥи федеральнай уокурукка биир бастакы миэстэни ылар. Бүгүн биһиги улаханнык киэн туттан туран сүрэх-тымыр ыарыыларыгар бэйэбит аан дойду таһымыгар тахсыбыт олохтоох оскуолалаахпыт диир толору кыахтаахпыт. Бу оскуола Россия уонна тас дойдулар бастыҥ клиникаларын идеяларын тутуһар уонна салгыы сайыннарар.
Биһирэм тыл
Бу кинигэ элбэх сыллар усталарыгар сыралаах үлэ түмүгэр сурулунна. Кинигэ ааптара медицинскэй наука доктора Петр Иванович Захаров Саха сиригэр сүрэх-тымыр эпэрээссийэлэрин олохтообут киһинэн билиниллэр. Бу үлэни кини сүрэх эпэрээссийэлэригэр анаммыт докторскай диссертациятыгар уонна бэйэтин киэҥ билиитигэр-көрүүтүгэр, уопутугар олоҕуран дьоҥҥо-сэргэҕэ тиийимтиэ гына суруйбута олус кэрэхсэбиллээх. Манна даҕатан эттэххэ, бу этиллибит докторскай диссертация, Үрдүкү Аттестационнай комиссия бэлиэтээһининэн, сүрэх эпэрээссийэлэригэр анаммыт Уһук Илиҥҥи федеральнай уокуруктан тахсыбыт бастакы докторскай үлэнэн буолар, ол да иһин бу үлэ Национальнай медицина киинин уонна Хотугулуу-Илиҥҥи федеральнай университет биир киэн туттуутунан буолар. Ордук чорботон кинигэ сахалыы суруллубутун бэлиэтиэххэ наада. Сүрэх эпэрээссийэлэрин туһунан ааҕааччы киэҥ араҥатыгар анаммыт кинигэ нууччалыы да тылынан бэрт аҕыйах.
Ааптар кинигэҕэ сүрэх туһунан өй-санаа түҥ былыргыттан, киһи аймах саҥа үөдүйүүтүн саҕаттан, хайдах сайдан кэлбитин уонна билиҥҥи кэмҥэ туругун ааҕааччы киэҥ араҥатыгар тиийимтиэ гына суруйбута кинигэ сыаннаһын өссө үрдэтэр.
Кардиохирургия билиҥҥи таһымыгар оҥоһуллар сүрэх уустук да, сэдэх да эпэрээссийэлэрин схемаларын ааптар бэйэтин илиитинэн уруһуйдаан кинигэҕэ киллэрбитэ ааҕааччыга ордук тиийэр уонна өйдөнөр. Аныгы кэм сайдыылаах олоҕор кардиохирургия сүдү ситиһиилэрэ – сүрэххэ оҥоһуллар эпэрээссийэлэр бары салаалара (төрүөхтэн ыла уонна кэлин үөскээбит сүрэх боруоктара, сүрэх тымырдарын ыарыылара, сүрэх үлэтин тэтимин кэһиллиитэ) бэрт үчүгэйдик, сиһилии сырдатыллыбыттарын бэлиэтиир тоҕоостоох. Ити үөһэ этиллибиттэртэн сиэттэрэн, бу кинигэ ааҕааччы киэҥ араҥатыгар, устудьуоннарга, быраастарга, ону сэргэ сүрэх туһунан өйдөбүл киһи аймах санаатыгар хайдах сайдан испитин туһунан дэҥҥэ көстөр матырыйааллар историктарга, философтарга да балачча интэриэһи үөскэтиэхтэрин сөп дии саныыбын.
Киһи сүрэҕэ – үлэһит уорган
Дьахтар кулгааҕынан таптыыр дииллэр —
сымыйа, кини албыннатар…
Эр киһи хараҕынан таптыыр дииллэр —
сымыйа, кини сыыстарар…
Сүрэххитинэн таптааҥ – ол ордук эрэллээх
уонна күүстээх буолуо!
Киһи сүрэҕэ баара суоҕа 250–350 г ыйааһыннаах эрээри сууккаҕа 7000—10000, сылга 3150000 л хааны хачайдыыр. Киһи тымырдарын уһуна 100000 км тэҥнэһэр. Бу тымырдарынан биир күҥҥэ сүрэх хааны чааска 40 км түргэннээхтик 100 төгүл эргитэр. Доруобай киһи сүрэҕин тэбиитэ мүнүүтэҕэ 60–80, саҥа төрөөбүт оҕо – 120–140, 6 ыйдаах оҕо – 130–135, 1 саастаах – 120–125, 2–4 саастаах – 100–115, 5–7 саастаах – 85—100, 8—11 саастаах – 80–85, 12–15 саастаах оҕо – 70–80 тэҥнэһэр.
Киһи сүрэҕэ – дьикти уорган. Сүрэх аҥаардас хааны эрэ хачайдыыр буолбатах, үөрүүтүттэн өрө көтүөн, хомолтотуттан