sadə bir mərasimdən, sədəfli bir rəhlənin dalında oturaraq zərli kitabdan «əlifba» oxuyub, əl öpməkdən ibarət olaraq qaldı.
Mahmud əfəndi həftədə iki gün böyük qardaşım Müzəffərlə mənə dərs verməyə gələrdi, Müzəffər oxuduğunu başa düşə biləcək bir yaşda idi. Mən isə kiçik idim. Onlar dərs keçərkən yanlarında oturar, balaca əllərimlə ağzımı örtüb əsnəyərdim. Məktəbə getdikdən sonra isə qız uşaqları kimi evdə oturub qalmaq məndə ilk məyusluq hissi doğurmuşdu.
Xəlfə Kamiyab dərdimi çox yaxşı başa düşmüşdü. Onun xəlfə Mahpeykər adında bir peşə yoldaşı var idi ki, Qızdaşı tərəflərdə, heç xatırlaya bilmədiyim bir məhəllədə yaşayırdı.
Dayəm məni tez-tez özü ilə birlikdə xəlfə Mahpeykərgilə aparmağa başlamışdı.
Dünyanın heç bir yeri mənə həmin xəlfənin dar küçədəki viranə, qaranlıq, kələ-kötür evi qədər xoş görünməmişdi. Axı mən orada azad idim. Mahpeykərin oğlu Murad ilə birlikdə bağdakı çardağın üstündə tor qurar, qapının qabağında çiling-ağac oynayırdıq. Bu məhəllədə özümə bir neçə yoldaş belə tapmağa başlamışdım.
Burada, üç-dörd dəqiqəlik yolu olan tində daş binalı bir məktəb var idi. Murad o biri məhəllənin uşaqları ilə birlikdə bu məktəbdə oxuyurdu. Mən onlara həsəd aparar, «nə olar, məni də buraya yazdırın», – deyə həmişə yalvarardım. Nəhayət, yalvarışlarım xəlfələrə təsir etdi, günlərin birində məni də Muradla birlikdə həmin məktəbə apararaq: «Uşaq ağlayıb yalvarır, müəllim əfəndi, icazə verin, arabir qonaq kimi gəlib-getsin.
Həftədə bir-iki gün mən də məktəbə getməyə başladım, Nəhayət, arzuma çatmışdım. Bununla belə «qonaq kimi» sözü kefimi bir qədər pozmuşdu. Bundan başqa, müəllim əfəndi mənə hörmət edər, güzəştə gedərdi. O məni yanında oturdar, dərsimi bilmədiyim zaman hirslənməz, uşaqlarla birlikdə nadinclik elədiyim vaxt onlar kimi qulağımı burmazdı.
Yaşlı adamlar kimi uşaqların da möhkəm gizli saxladıqları dərdləri, səylə gizlətdikləri heysiyyət yaraları vardır. Müəllim əfəndinin məni fəsinin qotazı olmayan, məktəbə corabsız gələn yoldaşlarımdan ayırması mənə ağır gəlirdi. Belə xüsusi rəftar mənim onlarla oynayıb-dalaşmağıma, istədiyim kimi nadinclik eləməyimə mane olurdu.
Bir gün məktəb amin mərasiminə gedəcəkdi. Müəllim əfəndi həyətdə uşaqları sıraya düzərkən dayəm gəlib çıxdı və qolumdan tutaraq dedi: «Sən getməyəcəksən. Atan bilsə, ikimizi də öldürər». Dinmədən sıradan çıxdım, dayəmlə bərabər çəkilib kənarda durdum.
Bir az sonra dəstə yola düşdü. Yoldaşlarım bir-birinin əlindən tutub dua oxumağa, «amin» deyə bağırmağa başladılar. Artıq özümü saxlaya bilməyir, başımı dayəmin çadrasına soxub ağlayırdım. Halım yəqin ki, xəlfə Kamiyaba çox təsir etmişdi, odur ki, hər şeyi boynuna götürərək məni küçələrdən keçirib dəstəyə çatdırdı. Uşaqlarla birlikdə «amin» deyə bağırdıqca özümü bir neçə yaş böyümüş sayırdım. Uzaqdan ardımızca gələn yazıq dayəm dəsmalı ilə gözlərinin yaşını silirdi.
Məktəbə qayıtdıqdan sonra halva-çörək yedik. Saqqallı bir əfəndi böyük qırmızı kisədən ovuc-ovuc təzə xırda pul çıxardaraq paylamağa başladı. Növbə mənə çatdıqda əlimi uzatdım. Müəllim pul paylayan əfəndinin əlini tutub təşvişlə: «Xalis paşa həzrətlərinin oğludur», – dedi. Saqqallı adam çənəmi oxşadı: «maşallah, balaca bəy, deyiniz görək nələr oxuyursunuz», – dedi və mənə pul uzatmaqdan utanmış kimi ötüb keçdi. Mən yazığın əli açıq qalmışdı. Halbuki, mən o qədər «amin» deyə bağırmışdım ki, bu pulu almağa haqqım var idi. Yoldaşlarımın yanında məni hörmətdən saldığı üçün müəllim əfəndiyə acığım tutdu.
Gərək ki, müəllim əfəndi Bolqarıstan mühacirlərindən xoşəhval bir adam idi. Uşaqların hərəsinə bir ad vermişdi. Mənə «Bacıoğlu» deyərdi.
Mülayim əfəndi bəzən uşaqları ucdantutma çubuqlayırdı. Məsələn, günlərin birində məktəb uşaqlarından beş-on nəfərinin ərik oğurlamaq üçün bir bağa girdiyini xəbər verərdilər, yaxud günorta azanında bütün uşaqlar sapandla daş atarkən məhəllədə kiminsə şüşəsi sınardı. Təbiidir ki, uşaqlara tərbiyə vermək müəllimin işi idi. Yazıq müəllim müqəssiri tapa bilməyəndə şagirdlərin hamısını sıra ilə çubuqlayardı. Beləliklə, təqsirkar cəzadan yaxasını qurtara bilməzdi. Biz o vaxt belə ədalətli mühakiməni çox təbii sayırdıq.
Bir gün, müəllim əfəndi namazda olduğu vaxt necə olmuşdusa bir neçə uşaq məktəbə girib bir pişiyi qabaqlarına qataraq rəhlələri, mürəkkəb qablarını aşırmışdı.
Namazdan qayıtdığı vaxt məktəbdə hər şeyin alt-üst olduğunu görən müəllim əfəndi bərk hirsləndi, dərhal qapını bağladı (ucdantutma çubuqlamanın bir adı da qapı bağlamaq idi, çünki qapı açıq qalarsa, uşaqlar qaça bilərdilər).
Mən o gün ucdantutma çubuqlamanı ilk dəfə görürdüm. Sinifdə bir vaveyla qopdu. Kimi «vallah mənim təqsirim yoxdur» – deyə bağırır, kimi də «ay ana», «ay allah», – deyə çağırırdı.
Müəllim əfəndi uşaqları bir-bir falaqqaya salıb hərəsinin yalın ayaqlarına dörd-beş çubuq çəkməyə başlamışdı (bu məktəbdə daha bir ənənə var idi: falaqqadan sonra çığırıb ağlayaraq ayağa qalxan uşaq özündən sonrakı uşağın ayaqlarını tutardı. Bu, vəzifədən artıq, bir haqq, bir imtiyaz idi. Uşaq, bir başqasının çubuqlanmasına kömək etməklə, yediyi çubuğun ağrısını müəyyən qədər unutmuş olurdu).
Sinifdə Tahir adında bir uşaq var idi ki, çubuqlanmaqdan təkcə o, azad edilmişdi. Tahir arıq, əyriqıç, xəstə bir uşaq idi. Çubuqlanarkən özünü saxlaya bilməz, qorxudan üst-başını bulayardı.
Heç yadımdan çıxmaz: o gün qara zolaqlı qırmızı məxmərdən təzə paltar geymişdim. Yoldaşlarım çığırıb ağlayaraq növbələrini keçirdikləri halda, mən bir küncdə tez-tez ayaqqabımın bağını açırdım. Növbəm gəlib çatan kimi durub müəllimin yanına getdim: «Corablarımı da çıxarımmı, müəllim əfəndi?» – deyə soruşdum.
Ağlayıb-sızlamadan, gülərüzlə çubuq yeməyə hazır olmam müəllimi təəccübləndirdi. Yazıq bir az dayandı, məni döyməmək üçün bir bəhanə axtardı, sonra udqunaraq:
– Sən bu tərəfə keç, qonaqsan, – dedi.
Onun göstərdiyi tərəfdə Tahir durmuşdu, cürük dişli ağzını açaraq gülərək işarə ilə məni yanına çağırırdı.
Yoldaşlarımdan ayrılıb onun yanına keçmək şəstimə toxundu.
– Mən qonaq deyiləm, müəllim əfəndi, mən də döyülməliyəm, – deyə təkid etdim.
Ərköyün böyüdülən, hər dediyinin yerinə yetirilməsinə alışmış bütün kübar uşaqlar kimi, elə bil əmr eləyirdim. Müəllim bir az tərəddüddən sonra: «Yaxşı, elə isə gəl görək, – dedi, balaca ayaqlarımı ehtiramla tutdu, çubuğun ucuyla oxşayırmış kimi, ahəstəcə bir-iki dəfə toxundu
O gün, axşam dərsdən evə getdikdə müəllim əfəndi məni yanına çağırdı.