steeds was die rykdom van die Boesmans se Groen Heuwel net húl geheim …
In Augustus 1892 het dié toedrag van sake egter onomkeerbaar verander. In dié jaar het die Duitse kanselier, Otto von Bismarck, die sogenaamde Damaraland-konsessie – ’n gebied van sowat 57 000 km² wat die toe reeds bekende Otavi-koperneerslae ingesluit het – toegeken aan twee Duitse vennote, J. Scharlach en C. Wichman. Die mineraleregte vir die Damaraland-konsessie, asook grond vir die bou van spoorlyne, is vinnig bekom deur die South West Africa Company, wat kort tevore in Londen gestig is. Maar daar was ’n voorwaarde aan verbonde: Die maatskappy moes binne 12 jaar aktief begin myn in die gebied, of die mineraleregte verbeur.
’n Ekspedisie onder leiding van die hoogs ervare prospekteerder Matthew Rogers is vanaf Londen gestuur en het op 20 Oktober 1892 in Walvisbaai geland, waarna hulle met ossewaens die binneland ingetrek het – ’n moeisame en gevaarlike tog van sowat 644 km.
Gebhard skryf dis nie seker presies hoe en wanneer die Boesmans se geheim uitgelek het nie, maar Rogers het op 12 Januarie 1893 die eerste skriftelike verslag oor die Groen Heuwel die wêreld ingestuur. Hy het die sigbare rykdom aan kopererts in dié rotsknoets bo die grond só beskryf: “In the whole of my experience, I have never seen such a sight as was presented before my view at Soomep (Tsumeb) and I very much doubt if I will ever see such another at any locality.”
Hy sou ’n jaar lank daar bly en twee skagte sink om ook die potensiaal van die koperneerslae onder die grond te ontleed. Sy aanvanklike bevindings oor die rykdom van die erts is elke keer gestaaf in die verslae wat hy Londen toe gestuur het.
Maar soos die Angola-Boere voor hom, sou Rogers gou besef die koper is ’n bron van alewige konflik. Sy werk om die prospekteerskagte te sink is gedurig onderbreek deur die gesante – en soms vyandige krygers – van die verskillende hoofmanne van die kontrei. Herero’s, Damaras – almal het volgehou die koper behoort aan hulle alleen en hulle wou betaal word voordat hy sy werk kon voortsit.
Een van dié hoofmanne was Maharero, wat byna ’n dekade vantevore op eensydige wyse die mineraleregte vir die gebied aan die Engelsman Lewis gegee het nadat laasgenoemde hom “gehelp” het om van die Angola-Boere ontslae te raak. Maharero was salig onbewus daarvan dat Lewis intussen die regte aan die South West Africa Company verkoop het.
Dit was die Duitse koloniale regering wat ’n einde gemaak het aan die bakleiery oor die koper. Op 1 Augustus 1895 het ’n mag van 70 Duitse berede soldate, oftewel Schutztruppe, en 50 Herero’s onder bevel van die administrateur Theodor Leutwein by Grootfontein opgedaag om “beheer te neem” van die “onderhandelinge” oor waar die Britse maatskappy mag myn en waar nié.
Dit was die einde van die Boesmans se eeueoue ruilhandel. Die rykdom van die Groen Heuwel sou nooit weer hulle s’n wees nie. Die uitdagings om die koper na die verre Europese markte te laat vloei was legio, maar die wiele van verandering het al hoe vinniger begin draai.
Teen April 1900 het die Britse South West Africa Company ’n Duitse koloniale baadjie aangetrek om die Otavi Minen- und Eisenbahngesellschaft te word, en só ontwikkelingsgeld van Duitse banke gekry. Teen 1901 is daar in alle erns begin om ’n myndorp uit die doringbos te kap. In 1903 is begin met die bou van ’n spoorlyn van byna 965 km na die kusdorpie Swakopmund, wat teen 1906 voltooi sou wees om kundige mynwerkers vanaf Duitsland te bring en die kopererts kuswaarts na wagtende skepe te stuur.
Die geheimsinnige Otjikotomeer, van waar die avonturiers Andersson en Galton die eerste Europeërs geword het om oor die “handelsoorlog” tussen die Boesmans en die Ovambo’s te berig, sou ’n sleutelrol bly speel. Myne het baie water nodig vir mens en masjien, en dit sou 20 kilometer ver van die meer na die myn en nedersetting gepomp moes word.
Volgens oorlewering het die Boesmans hul plek van rykdom Tsombtsou genoem, wat letterlik beteken “om ’n gat te grawe wat weer toeval”. Hulle het glo naby die koperheuwel gate gegrawe om water te soek, maar die gate het bly toeval – weens dieselfde seldsame geologiese verskynsel wat die Otjikotomeer veroorsaak het. Vir die Westerse oor en tongval het Tsombtsou glo “Tsumeb” geword.
Die onteiende Boesmans het nou soos struikrowers begin optree. Dit het min of meer só gewerk: Die Ovambo-mynwerkers het hul loongeld in die klein winkel in Tsumeb bestee en soveel verbruikersgoedere gekoop as wat hulle met tweeman-drapale op hul skouers kon karwei. Dan het hulle dit noordwaarts deur die bos na hul krale gedra.
Maar onderweg is hulle deur die Boesmans ingewag, wat gifpyle na hulle geskiet het totdat die Ovambo’s hul vrag neergegooi en weggehardloop het. Daarna het die Boesmans gevat wat hulle wou hê – meestal net kos en tabak.
Terwyl Tsumeb se tipies Duitse geboue en kloktorings in die bos begin verrys het en die prospekteerskagte al hoe dieper gesink is, het die inheemse volkere van die land gereeld teen die Duitse koloniale regering in opstand gekom. Die Herero’s, Damaras, Basters, Namas en Ovambo’s in die suide, weste en verre noorde van die land het taamlik suksesvolle guerrillaoorloë gevoer, nie net teen die Duitse koloniale troepe nie, maar ook teen die Portugese in die suidelike deel van Angola.
Maharero, die Herero-hoofman agter die ondergang van die kortstondige Boererepubliek Upingtonia, was een van die inheemse leiers wat in opstand teen die Duitsers gekom het. Op 12 Januarie 1904 gee hy sy volgelinge opdrag om “alle wittes” behalwe “Engelse, Boere en sendelinge” dood te maak. Let op dat hy nie Duitsers uitgesluit het nie – binne dae was sowat 120 van hulle dood en talle nedersettings en dorpe beleër.
En hoewel die Herero’s se gebied suid van die Otavi-Grootfontein-Tsumeb-driehoek gelê het, het Maharero oudergewoonte die Ovambo’s van Etosha en verder noord probeer oorreed om saam met hom te veg. Die Ovambo’s het geweier – almal behalwe sy ou bondgenoot, hoofman Nehale, wat die Angola-Boere in 1885-’86 op aandrang van Maharero aangeval en verdryf het.
Die oggend van 28 Januarie 1905 val Nehale en honderde van sy Ovambo-krygers die Duitse fort by Namutoni (112 km noordwes van Tsumeb) aan. Daar was net sewe Duitse soldate in die fort, maar hulle het daarin geslaag om die aanval ure lank af te weer totdat die Ovambo’s in die laatmiddag onttrek het om hul wonde te lek. Sowat 68 krygers het dood in die stof buite die fort bly lê en nog 20 is beseer.
Die soldate, wie se ammunisievoorraad byna uitgeput was, het die kans waargeneem om uit die fort te glip en spore te maak na die plaas Sandhup, sowat 40 km daarvandaan. Hulle was ongedeerd afgesien van een soldaat wat malaria onder lede gehad het. Dáár is hulle op 1 Februarie aangetref deur berede soldate wat alreeds vier dae tevore vanaf Grootfontein gestuur is om die fort se garnisoen te versterk.
Intussen het Nehale die oggend van 29 Januarie teruggekeer, die verlate fort geplunder en so te sê tot op die grond afgebreek.1
Maharero se oorlog teen die Duitsers sou van 1904 tot 1907 duur. Eers het hy en sy Herero’s die oorhand oor die setlaars en die Schutztruppe gehad, en die oorlog het ook die mynbou in Tsumeb en die bou van die allerbelangrike spoorlyn vanaf die weskus ontwrig. Maar hulle sou ’n verskriklike prys daarvoor betaal.
In die verre Berlyn is daar besluit om ’n kragdadige Pruisiese militaris na Duits-Suidwes te stuur om die Herero’s – en enige ander stam wat die koloniale gesag tart – te wys hoe lyk die hel. Daardie man was generaal Lothar von Trotha, wat alreeds opstande in Duits-Oos-Afrika en China (die sogenaamde Bokseropstand) onderdruk het.
Von Trotha het op 11 Julie 1904 die bevel oor die Duitse magte in Suidwes oorgeneem en die Herero’s het hom die eerste ruk laat klippe kou. Honderde Schutztruppe is gedood of het weens siektes omgekom. Maar in Oktober daardie jaar het hy begin met ’n strategie wat die Herero’s tot op die rand van uitwissing sou dryf, en waarvoor sy geboorteland en familie meer as ’n eeu later die mense van die hedendaagse Namibië om verskoning sou vra.
Tydens die Slag van Waterberg het sy versterkte troepemag – nou byna 10 000 goed bewapende soldate – die Herero’s van drie kante af aangeval. Hulle kon net in een rigting vlug – ooswaarts die waterlose Kalahari-woestyn in. Agter die vlugtende stamlede het Von Trotha alle watergate laat toegooi en skildwagte in ’n lyn 240 km lank ontplooi. Sy opdrag aan die soldate was