ки, Олы Идел вә Чулман иделе буйларында да тормыш шәптән түгел. Чыдарлык булса, болай кавемнәре-кавемнәре белән әллә кай җәһәннәмнәргә китеп олакмаслар иде.
Бу якларда татар авылларының ишәюе хөкүмәтнең дә эчен пошыра бугай. Әнә бит, ашыга-кабалана, яңадан-яңа урыс авыллары, кальга-калалар салалар. Моннан алты ел элек Бөгелмә суы буенда Кече Бөгелмә калыккан иде. Янә дүрт елдан Олы Бөгелмә барлыкка килде. Өченче ел исә Печмән вә Куак бистәләре нигезләнде. Ай, юкка түгел, бер дә юкка түгел болар!
Көн яктыра барган саен, олы юлда дөбердәү көчәйде генә – бичара халаеклар иртәнге салкында юл алып калырга ашыгалар, мөгаен. Әйа, мескенкәйләр! Туган-үскән нигезләрен ташлап, кая дип ашыгалар? Кемгә дип баралар? Үзләренең монда да берәүгә дә кирәкмәсен белмиләр, башкайларын алда ни көткәнен сизмиләр микәнни? Юктыр, абайласалар, шул ук кысу-изүгә, кимсетү-мәсхәрәләүгә маһир кансыз түрәләр канат җәйгән төбәккә ыргылмаслар иде. Аһ, белмиләр шул! Гафил булмасалар, аждаһа авызына үзләре барып керерләр идемени, бичаралар?
Тарих битләреннән. Царизмның Кама аръягына һәм Урал буена яңа колониаль һөҗүме XVIII гасырның утызынчы елларына туры килә. 1730 елда Казан губернаторы А. П. Волынский «Россия империясендә башкорт мәсьәләсе турында язма» сын Сенатка тапшыра. Әлеге тулы бер чаралар программасы Уфа провинциясендә царизм политикасын уңышлы тормышка ашыруны, атап әйткәндә, башкорт җирләренә күрше Идел буеннан качаклар агышына чик куюны тәэмин итәргә тиеш була. Бу чаралар башкортлар, татарлар, казахлар, каракалпаклар һәм мондагы башка халыклар арасында милли каршылыкларны тирәнәйтүне, төрле салымнарны арттыруны, биредә яшәүчеләрне хәрби походларда киң файдалануны, төбәктә күпсанлы регуляр армия урнаштыруны, Кама аръягындагы калаларны ныгытуны күздә тота.
Оренбург экспедициясе уңаеннан башланып киткән татар-башкорт восстаниеләре халыкка каршы тулы бер чаралар җыелмасы килеп тууга сәбәп булды. Бу исә башкорт җирләрендә колониаль политиканың борылыш этабы иде. Әгәр XVII гасыр азагы һәм яңа гасыр башында хөкүмәт монда яшәүчеләрдән ясак җыю һәм башкортларны хәрби хезмәткә тарту белән генә чикләнсә, яңа политика мондагы халыкларның эчке мөнәсәбәтләренә актив тыкшыну, шул мөнәсәбәтләрне патша администрациясе контроленә буйсындыру белән характерлана. Татар-башкорт восстаниесенең иң кызган чагында, 1736 елның 11 фев- ралендә чыгарылган Указда царизмның бу төбәктә алып барачак политикасы төгәл билгеләнә. Ул төп ике максатны күздә тота: беренчесе восстаниедә катнашучыларны җәзага тарту булса, икенчесе – бу якларда кабат баш күтәрү мөмкинлеген бөтенләй бетерү. Башлап йөрүчеләрне үлемгә хөкем итү, болага актив катнашучыларның авылларын яндырып, үзләренең колак-борыннарын кисеп, сөргенгә озату, хатыннарын һәм балаларын урыс шәһәрләренә коллыкка озату, баш күтәрүчеләргә иярүчеләрнең барын да ат белән түли торган штрафка тарту – җәза чараларының иң зурлары менә шулар.
Әмма указ болар белән генә дә чикләнми.