– Бұл жағдайда Орта ғасыр адамдарының психологиясын ескеру керек. Олар Құдай әрдайым дұрыс адамға көмектеседі деп сенді, бұл дегеніміз кім күшті болса, соның артында Құдай және шындық тұр деген сөз.
ДАНИЯЛ – Мұнда, әрине, қисын бар… Діни.
ТАЙЫР – Ырымшылдық деген дұрысырақ болар. Алайда, бұл логи- каның өзі инквизициялық процестердің логикасынан гөрі жақсы.
ДАНИЯЛ – Дуагерлер мен мыстандарды соттаған кезде ме? Яғни, сол кездегі көріпкелдерді?
ТАЙЫР – Өкінішке орай, тек олар ғана емес, шіркеу догмаларынан сәл ауытқыды деп күдіктенгендердің бәрін.
ДАНИЯЛ – Бұл жағдайда іс жүргізу «ерекшелігі» қандай болды?
ТАЙЫР – Айыпталушыға іс барысына қатысуға көбіне мүмкіндік берілмегендігі.
ДАНИЯЛ – Ол, қалай сонда?
ТАЙЫР – Сиыр мысалына оралайық. Оны ешкім ұрлаған жоқ, ол себепсізден-себепсіз өліп қалды дейік. Ал, Сіз ортағасырлық ырымшыл адам ретінде оған біреу дуа жасады деп миыңызға құйып алдыңыз. Сіз тіпті оның кім екенінде білесіз. Ол өзін дуагермін деп атап жүрген көр- шіңіз. Енді, оның атына шағым жазасыз. Немесе жазбайсыз, өйткені ол кезде көбі сауатсыз болған, сондықтан осындай зұлым адам бар, ол дуалаумен айналысады деп ауызша хабарлайсыз. Ол бейшараны қамауға алып, жоғарыда айтылған инквизиция процесі басталады. Оның үстіне судья тергеушінің, айыптаушының, тіпті қорғаушының функцияларын бір өзі атқарады. Әрине, үкімді де өзі шығарады.
ДАНИЯЛ – Ал керек болса, жақсы жайғасқан екен!
ТАЙЫР – Одан әділдікті күтудің де керегі жоқ. Сонымен қатар, көбі- не айыпталушы өзінің кінәсін мойындауы негізгі және жалғыз дәлел болды.
ДАНИЯЛ – Ортағасырлық Қазақстандағы процесс бұдан өзгеше болды ма?
ТАЙЫР – Иә, және үлкен айырмашылық болды. Осыған дейін еу- ропалық процесс туралы әңгімелестік. Бізде, Қазақстанда, мың жылдан астам уақыт бойы адамдар өздері таңдайтын билер соты болды. Оның үстіне, оның шешімдері дәлме-дәл, бұлжытпай орындалып отырды. Өлім жазасының орнына ақшалай төлем жүйесі қолданылды. Құқық бұзушылық неғұрлым ауыр болса, айыппұлдың құны соғұрлым жоғары болады. Егер іс ауыр болмаса, онда оны тек бір би ғана қарастырды. Ал, егер ауыр болса, онда бес би. Егер де, дауға әр түрлі жүздің өкілдері қатысса, онда билердің саны жиырмаға жетуі мүмкін болды. Тараптар дауға білімі, шешендік шеберлігі және беделі бар қорғаушыларды тарта алды. Өкінішке орай, Кеңес өкіметі орнағаннан кейін, жиырмасыншы-о- тызыншы жылдары билердің соттары, сондай-ақ, басқа да рухани және діни көшбасшылар жойылды, көбінесе тура мағынада. Ал, Екінші дү- ниежүзілік соғыстан кейін кеңестік жазалау сот жүйесіне бейімді кеңес адамы қалыптасты.
ДАНИЯЛ – Түсінікті. Қазақ заңнамасында азаптау немесе басқа да заңсыз әрекеттер болған жоқ. Сталиндік қуғын-сүргін жылдары мой- ындауды қалай алды? Неге десеңіз, көптеген қазақ көшбасшылары шағымдардың кесірінен оққа ұшты. Инквизициялық әдістермен бе?
ТАЙЫР – Өте дұрыс аналогия жасадыңыз. Мәселен, Сталин зама- нындағы саяси процестер, сотқа дейінгі тергеу сатысында