işi qabartmaq idi. Belə rəsmlərdən birində cavan xoruz (xoruzbeçə) təsvir olunub. Ona bir dəstə quş, bir neçə tülkü, eləcə də əcaib məxluqlar hücum edir. Lakin Lodovikonu iki gözəl xüsusiyyət qoruyur: bunlar Ədalət və Ağıldır. Ədalətin əlində fırça və ilan, həmçinin Sfortsa şəcərəsinin simvolları, Ağılın əlində isə güzgü var.
Düzdür, Leonardonun alleqorik rəsmləri başqalarının özəlliklərini ifadə etmək üçün çəkilirdi. Lakin həmin şəkillərdə onun özünün də iztirabları aydın əks olunub. Bu mənada Paxıllığın təsvir olunduğu rəsmlər xüsusilə səciyyəvidir. «Comərdlik doğulan kimi Paxıllıq da dünyaya gəlir və ona hücum etməyə başlayır», – o, rəsmlərdən birinin altında belə yazır. Rəsmdən aydın olur ki, Leonardonun özü də dəfələrlə paxıllıqla üzləşməli olub. Eyni zamanda bu hissi həm özündə, həm də başqalarında müşahidə eləyib. Leonardo Paxıllığı bir neçə alleqorik rəsmdə göstərməyə çalışıb. Həmin rəsmlərdə Paxıllıq arıq-quru, sinəsi sallanan, skeletə minən, iməkləyən cadugər qarı kimi təsvir olunur. Leonardo bu obrazı belə şərh edir: «O, Ölümün belində oturub, çünki Paxıllıq heç vaxt ölmür, həmişə meydan sulayır». Başqa bir rəsmdə Paxıllığın dilindən ilan çıxır, Comərdlik isə, zeytun ağacının budağını onun gözünə soxmağa çalışır…
Leonardonun Sfortsa sarayında insanları əyləndirmək üçün çəkdiyi karikaturalar qrotesk janrının ən yaxşı nümunələrindən sayıla bilər. Müxtəlif muzeylərdə onun çəkdiyi iyirmiyə yaxın orijinal karikatur saxlanır.
Vegetarian Leonardo
Da Vinçinin müasirləri – məşhur riyaziyyatçı Luka Paçolidən (1445–1514) tutmuş görkəmli memar Donato Bramante (1444–1514) və şair Pyattino Pyattiyə (1441–1508) qədər hər kəs Leonardo haqqında qiymətli yoldaş, yaxşı dost kimi söhbət açır.
Leonardo şux geyinib gəzməyi xoşlayırdı. Başqaları uzun libaslar geydiyi halda, onun əynindəki plaşın ətəyi yalnız dizlərinə çatırdı. Saqqalını sinəsinə qədər uzatmışdı, saçlarını isə hörürdü.
Gənc Leonardo ürəyində söz saxlamazmış, bütün fikirlərini dostları ilə bölüşərmiş. Üstəlik, əliaçıq adam kimi tanınırmış. «Çox səxavətliydi… ehtiyacı olana da əl tuturdu, olmayana da…» – Vazari yazır. Da Vinçi varlanmaq, mal-mülk sahibi olmaq arzusunda deyildi. Yəqin, bu səbəbdən qeyd kitabçalarından birində yazırdı: «Var-dövlət hərisliyi bəzilərinin gözünü tutub, ağıla-biliyə can atmaq istəyindən məhrumdurlar; ağılın həqiqi zənginliyi isə məhz bilik, müdriklikdir». Elə ona görə də Leonardo çoxlu pul qazanacağı sifarişlərin üzərində işləməkdənsə, vaxtını yaradıcı axtarışlara həsr etməyə üstünlük verirdi. Lakin evin ehtiyaclarını ödəmək imkanında idi. Vazari yazır: «Demək olar, heç nəyi yox idi, az qazanırdı, buna baxmayaraq nökər tutmuşdu, at saxlayırdı». Leonardo atları çox sevirdi, ümumiyyətlə, isə bütün heyvanlara böyük şəfqətlə yanaşırdı. Bəzən quş bazarına yolu düşən Leonardo satıcıların haqqını verib qəfəsləri açır, quşları azadlığa buraxırdı. Elə heyvan sevgisi səbəbindən vegetarian idi, ət yemirdi. Buna baxmayaraq, evdəkilərə tez-tez ət alırdı. «O, birənin də həyatına qıymazdı, – dostlarından biri yazırdı. – Əynində həmişə kətan geyimlər olurdu, çünki ölü heyvanların dərisini geymək istəmirdi».
Leonardonun qeyd kitabçalarında ət yeyənləri qınayan fikirlərə tez-tez rast gəlinir. «Əgər sən heyvanların şahısansa, – o, insana müraciətlə yazırdı, – onda niyə yalnız qarnın haqqında düşünür, digər heyvanlara qənim kəsilirsən?»
Da Vinçi hamını «sadə yeməklər» lə, yəni meyvə-tərəvəzlə kifayətlənməyə çağırırdı. Onun bu çağırışları elmi əsaslara dayanır, eyni zamanda özünəməxsus əxlaqi-mənəvi dəyərlərə söykənirdi. Leonardo bilirdi ki, bitkilərdən fərqli olaraq, heyvanlar ağrını hiss edirlər. «Təbiət hərəkət etmək iqtidarında olan canlılara ağrını hiss etmək qabiliyyəti verib. Buna görə də onlar hərəkət edərkən xəsarət almamağa çalışır, ehtiyatlı tərpənirlər. Bitkilər isə hərəkətsizdirlər, odur ki ağrını duymurlar» – Leonardo belə düşünürdü. Bu səbəbdən də «ağrını hiss edən» canlılarla qidalanmağı vəhşilik əlaməti sayırdı.
Nəhəng «at»ın kədərli sonluğu
1487-ci ildə Milan hakimiyyəti şəhərin baş kilsəsinə işıq qübbəsi qurmaq üçün ideyalar axtarırdı. Bunu eşidən Leonardo fürsətdən faydalanıb memar olduğunu bir daha bəyan etdi. Həmin il o, «ideal şəhər» layihəsini tamamlasa da, əvvəl yazdığımız kimi, heç kəsdə maraq doğura bilməmişdi. Ona görə də Milan kilsəsinin üzərində qübbə ucaltmaq üçün elan olunmuş müsabiqəni özünütəsdiq baxımından yeni imkan kimi qiymətləndirirdi.
Milan kilsəsi artıq yüz il idi ki, fəaliyyət göstərirdi, lakin hələ də ənənəvi qübbədən məhrum idi. Bir neçə memar bu mürəkkəb işin öhdəsindən gələ bilməmiş, uğursuzluğa düçar olmuşdular. Leonardo dərhal bu layihə üzərində işə başladı. Elə həmin vaxt da dövrünün ən istedadlı memarları Donato Bramante və Françesko di Corcio ilə tanış oldu. Yeri gəlmişkən, sonralar bu tanışlığın və dostluğun nəticəsində bir neçə ölməz rəsm əsəri meydana gəldi.
Da Vinçi belə hesab edirdi ki, qübbəni hazırlamazdan öncə Milan kilsəsinin divarlarını möhkəmlətmək lazım idi. O bu məqsədlə ayrıca bir layihə işlədi. Sonra dülgər tutub fikrində tutduğu qübbənin taxta modelini düzəltdirdi. Model müsabiqədə xüsusi diqqət çəkdi. Elə ona görə də Leonardo böyük bir sifariş aldı: hersoq Lodoviko ona atası Françeskonun şərəfinə abidə hazırlamağı tapşırdı. Da Vinçi mərhum hersoqu at belində təsvir etməliydi. Bu işi həyata keçirmək üçün Leonardoya rəsmi maaş kəsdilər və xüsusi ev ayırdılar.
Belindəki süvari ilə birlikdə tunc atın çəkisi nə az, nə çox, düz 75 ton olmalı idi. Həmin vaxtadək bu böyüklükdə abidə düzəldilməmişdi. Heykəl Françeskonun xatirəsini əbədiləşdirmək üçün nəzərdə tutulmuşdu; Lakin da Vinçini Leonardonu süvaridən çox, atın özü maraqlandırırdı. Buna görə də Leonardo və başqaları da abidə haqqında söz açarkən, onu sadəcə «ilcavallo» (yəni at) adlandırırdılar.
Da Vinçi öz işinə o qədər aludə olmuşdu ki, hətta atın anatomiyası haqqında elmi əsər yazmaq fikrinə düşdü. İş o yerə çatdı ki, atların tövlədəki davranışlarını dərindən öyrənən Leonardo onları yemləmək və altını təmizləmək üçün xüsusi mexanizm işləyib hazırladı.
Nəhayət, o, atın gildən modelini düzəldib başa çatdırdı və bütün saray əhlinə nümayiş etdirməyə qərar verdi. Nəhəng model öz ehtişamı və gözəlliyi ilə hamını heyran qoydu. Məşhur yazar Baldassar Takkone bu haqda yazırdı: «Nə Yunanıstanda, nə də Romada belə möhtəşəm əsər olmayıb. Bu atın gözəlliyinə baxın: onu Leonardo da Vinçi təkbaşına düzəldib. Heykəltəraş, mahir rəssam, riyaziyyat bilicisi olan Leonardokimilər dünyaya az-az gəlir». Əsəri tərifləyənlər sanki səs-səsə vermişdilər: bir ağızdan Leonardonun bütün heykəltəraşlardan üstün olduğunu deyirdilər. Məsələn, Paolo Covio yazırdı: «Gildən düzəldilmiş bu at qaçır, nəfəs alır. Sanki canlıdır!»
O vaxtlar böyük tunc heykəlləri ənənəvi olaraq hissə-hissə tökürdülər: