bir o qədər məyus eləmədi. Görünür, Natili onun qəlbində elə də dərin izlər buraxmamışdı…
«Metafizika»nın axtarışında
Təqvim 992-ci ili göstərəndə Samanilər dövlətinin başı üstünü qara buludlar almağa başlamışdı. Əslində, problemin kökü xeyli əvvələ gedirdi. Belə ki, IX yüzilliyin ortalarında Mərkəzi Asiyada köçəri türk tayfalarının – qarluqların, çiğillərin, yağmaların və başqalarının birləşməsi prosesi başlamış, nəticədə Qaraxanilər adlı dövlət yaranmışdı. Bu dövlət qısa müddətdə öz qonşuları üçün ciddi təhlükə mənbəyinə çevrildi. Həmin təhlükəni üzərində hiss edən dövlətlərdən biri də məhz Samanilər idi.
Yağmaçılıqla, talançılıqla həyat sürən döyüşkən türk tayfaları sahib olduqları əraziləri genişləndirmək istəyində idi. Bu məqsədlə hələ X yüzilliyin ilk yarısında Buğra xaqanın11 rəhbərliyi altında Qaraxani ordusu bərəkətli torpaqlara malik Mavəraünnəhrə doğru irəliləməyə başlamışdı.
Samani əmiri Nuh ibn Mənsurun həmin vaxtadək tutulmuş gözləri sanki açıldı. Anladı ki, vəziyyət çox ciddidir. Bu da azmış kimi, üç aparıcı sərkərdəsi – haciblər12 Ayaç və Simucuri, eləcə də Faiq düşmən tərəfə keçdi. Mavəraünnəhr əmirinin əlacı ona qaldı ki, Buxaranı müqavimətsiz tərk etsin.
Lakin çox keçmədən tale əmirin üzünə güldü. Buğra xan Buxaranı tutsa da, səhhəti pisləşdiyinə görə orada çox qala bilmədi. Şəhərin suyu keyfiyyətsiz olduğundan müxtəlif xəstəliklərə gətirib çıxarırdı. Buğra xan Səmərqəndə daşınmalı oldu. Nuh öz ordusu ilə yenidən Buxaraya qayıtdı. Bir sözlə, döyüşsüz təslim etdiyi şəhəri yenə də döyüşsüz, qansız-qadasız özünə qaytardı.
Ancaq hər halda, Mavəraünnəhrin Buğra xan tərəfindən işğalı bütün ətraf xalqlara Samanilər dövlətinin artıq ciddi şəkildə zəiflədiyini göstərdi. Nəticədə sonrakı onilliklərdə bu dövlətin sütünu ciddi şəkildə sarsılmaqda davam etdi. X yüzilliyin sonlarında isə Samanilərin vəziyyəti daha da ağırlaşdı. Gedişat göstərirdi ki, onun süqutu elə də uzaqda deyil.
Hər şey gözlənildiyi kimi oldu: Qaraxanilərin 999-cu ildə taxta çıxan yeni xaqanı Toğan xan elə həmin il Mavəraünnəhri tamamilə fəth edərək Samanilər dövlətinin varlığına son qoydu.
Bu təlatümlü hadisələrin başlanğıcında Hüseynin yaşı xeyli az idi. O, Samanilərin ağır, məşəqqətli günlərini öz gözləri ilə görmüşdü. Lakin bu baş verənlər gələcəyin böyük aliminin səylə oxuyub-öyrənməsinə mane olmamışdı. Dayanmadan kitablar oxumuş, müxtəlif elmlərə dair biliklərini dərinləşdirmişdi. Zaman keçdikcə özünü daha çətin, daha qəliz elmi axtarışlara sövq edən Hüseyn, özündən kifayət qədər razı təsir bağışlayırdı. Getdikcə ona elə gəlirdi ki, artıq elmdə çox şeyi öyrənməyə nail olub. Lakin əlinə Aristotelin «Metafizika» əsərinin tərcüməsi düşəndə, Hüseynin bu özündənrazılığı sanki havaya buxarlandı. «Metafizika»nı oxuyub qavramaqda çətinlik çəkən gələcəyin böyük alimi çıxılmaz vəziyyətə düşmüşdü. Köməyə ehtiyacı vardı. Hətta bir ara tamamilə ümidsizliyə qapılmışdı: «Bu əsəri anlamağın yolu yoxdur!» Lakin «Metafizika» heç cür Hüseynin ağlından çıxmırdı. Axırda atası ilə yaxın münasibətləri olan bir filosofa müraciət etdi. Həmin adam ona bu əsəri oxumasının hələ çox tez olduğunu dedi. Lakin Hüseyn «Metafizika»nı oxuyub anlamaqda israrlı idi. İşi belə gördükdə atasının dostu dedi:
– Eşitmişəm ki, Fərabi13 «Metafizika» kitabına təfsir14 yazıb. Yaxşı olar ki, həmin təfsiri tapıb oxuyasan. Bəlkə, o sənə həmin kitabı anlamaqda kömək etdi.
Hüseyn bu sözlərdən sevincək olub təfsirin axtarışına çıxdı. Lakin cəhdləri uzun müddət nəticəsiz qaldı – Fərabinin əsərini tapa bilmədi.
Yeri gəlmişkən, Hüseyn bu alimin bir çox digər kitablarını oxumuşdu. Məsələn, «Füsus-ül-hikam»ı – yəni «Hikmət inciləri»ni… Lakin indi ona bu türk filosofunun «Metafizika»ya yazdığı təfsir lazım idi, özü də hava və su kimi!
Nəhayət, uzun axtarışlardan sonra o, Fərabinin təfsirini əldə edə bildi. Hüseyn sonralar böyük önəm verdiyi bu tapıntı barədə belə yazacaqdı: «Bir dəfə qürub çağına yaxın bazara, cildçilər tərəfə getmişdim. Bir dəllal əlində bir kitab tutub dayanmadan tərifləyirdi. O, kitabı mənə də uzatdı. Mən almaqdan qətiyyətlə imtina elədim. Həmin adam israr elədi: «Al bunu, olduqca dəyərli kitabdır, üstəlik, qiyməti də çox ucuzdur. Onu üç dirhəmə satıram, sahibinin pula ehtiyacı var». Bu sözləri eşidəndə kitabı aldım. Məlum oldu ki, həmin kitab elə mənim çoxdan aradığım kitabdır. Yəni Fərabinin «Metafizika»ya yazdığı təfsirdir. Sevincək evə qayıtdım və dərhal kitabı açıb oxumağa başladım. Kitabı oxuyub bitirdikdə Aristotelin yazdığı əsərdəki mətləbləri çözmüşdüm. Sevincimin həddi-hüdudu yox idi. Hətta ertəsi gün Tanrıya şükürlər diləyib yoxsullara nəzir-niyaz payladım».
Sonralar Hüseyn elmi yaradıcılığında dəfələrlə Aristotelə üz tutacaq, onun əsərlərinə şərhlər yazacaq, irəli sürdüyü müddəaların təbliğatçısına çevriləcəkdi. Bütün bunlar isə məhz Fərabinin təfsiri sayəsində mümkün olacaqdı. Çünki gələcəyin böyük alimi Aristotelin elmi görüşlərini həmin təfsir sayəsində anlaya, qavraya bilmişdi. Bir sözlə, «Metafizika»nın təfsiri Hüseynin materialist dünyagörüşünün formalaşmasında çox böyük rol oynadı.
Fərabi xarici aləmin mövcudluğunu reallıq hesab edir və onun hissiyyatla dərk olunduğu fikri ilə razılaşırdı. Bu görkəmli alimin fikrincə, dünya maddi elementlərdən yaranmış nəsnələrin məcmusudur. Fərabiyə görə, hərəkət cismin daimi xassəsidir.
Bütün bu elmi yanaşmalar Hüseynə qeyri-adi təsir bağışlayır, onu daha çox oxumağa, öyrənməyə qanadlandırırdı. O nə qədər çox oxuyur və öyrənirdisə, bir o qədər də yaxşı anlayırdı ki, bəşər mədəniyyətini irəli aparanlar təkcə yunan müdrikləri olmayıb. Şərqin Fərabi kimi alimləri də buna öz töhfələrini veriblər. Bu səbəbdən də Hüseynin özünə olan güvəni də artırdı. O, gələcəkdə özünün də insanlığa böyük faydalar verə biləcəyinə hər gün bir az da çox inanırdı.
Zaman keçdikcə Şərq alimlərinin xüsusilə tibb üzrə yazdıqları kitablar Hüseyni daha çox özünə cəlb etməyə başladı. Qeyd edək ki, həmin dövrdə bu cür kitabların şöhrəti hətta Avropayadək yayılmışdı. Şərqli həkimlərə, loğmanlara böyük etimad və rəğbət var idi.
Hüseyn dövrünün görkəmli tibb alimlərindən Əbu-Bəkr ər-Razinin, Əli ibn Abbasın, İshaq əl-İsrailin kitablarını oxumuşdu. O vaxtlar Buxaraya Cindüşapur15 və İsgəndəriyyə16 kimi məşhur tibb məktəblərinin elmi əsərləri gəlib çıxırdı. Bu, fəlsəfə və astronomiyanın ardından indi də tibbə meyillənən Hüseynin biliklərini dərinləşdirmək üçün böyük fürsət idi.
O dövrün müayinə və müalicə üsulları, dərmanların təyin olunması