çarpayısından özbaşına yerə necə enir və ləngər vuraraq iki ayağı üstə ilk üç addımını necə atır:
– Mənim ürəyim heyranlıqdan düz bir dəqiqə döyünmədi.
Sonra Tota öz oyunlarına heyvanları da cəlb elədi – danaları, balaca boz dələni və xüsusilə də Mian Mittunu – quyruğundan bərk dartdığı tutuquşunu. Mian Mittu düz Əmirə ilə Holden ona yaxınlaşana kimi səsini başına atıb çığırırdı.
– Ay yaramaz! Qaniçən! Damdakı qardaşınla belə davranırsan! Tobah, tobah! Fuy, fuy. Amma mən elə tilsimlər bilirəm ki, sən Süleyman və Əflatun kimi müdrik olacaqsan. Bax, – Əmirə dedi. O, üstü tikməli kisədən bir ovuc badam çıxardı. – Bax! Yeddiyədək sayırıq! Allahın adıyla!..
Qadın qəzəblənmiş, kəkilini qabartmış Mian Mittunu qəfəsinin üstünə oturtdu və uşaqla quşun arasında əyləşib badam dənəsini qabıqdan təmizlədi – içi heç də onun öz dişlərindən ağ deyildi.
– Həyatım mənim, gülmə, bu, əsl tilsimdir. Bax: ləpənin yarısını tutuquşuna, yarısını Totaya verirəm. – Mian Mittu dimdiyi ilə Əmirənin dodaqlarından öz payını ehtiyatla aldi; digər yarısını isə qadın körpənin dodaqlarından öpərkən onun ağzına qoydu, uşaq da anasına heyran gözləriylə baxaraq badam dənəsini tələsmədən yedi. – Mən bunu düz yeddi gün edəcəyəm və heç şübhə yoxdur ki, oğlumuz cəsur, bəlağətli və müdrik olacaq. Ey, Tota, mənim saçlarım ağaranda, sən isə kişiləşəndə kim olacaqsan?
Tota qəşəng ayaqlarını altına yığıb iməkləməyə başladı. İməkləyə bilirdi, amma həyatının ən gözəl çağlarını faydasız söhbətlərə sərf etmək ürəyindən deyildi. İndi istəyirdi ki, Mian Mittunun quyruğunu yenə dartsın.
Bir az böyüyəndə gümüş kəmər taxmaq şərəfinə nail oldu, – boynundan asılan üstü dualı gümüş lövhə və elə həmin kəmər Totanın geyiminin əsas qismi idi, – ayağı büdrəyə-büdrəyə bağçaya təhlükəli səyahətə çıxdı və Pirxanın yanına gəldi, nənəsi arşınmalçılarla söhbət edənə kimi Holdenin atına minməsi müqabilində üst-başındakı bütün qiymətli əşyaları qocaya təklif elədi. Pirxan ağladı və bu cəsur macəra həvəskarının təcrübəsiz ayaqlarını başına qoydu – sədaqət əlaməti olaraq. Sonra da oğlanı anasının yanına apardı. Pirxan and-aman eləyirdi ki, bu uşaq hələ üzünə tük çıxanadək insanlara başçılıq edəcək.
İsti axşamların birində o, damda atasıyla anasının arasında oturmuşdu və şəhər uşaqlarının uçurduğu çərpələnglərin bitib-tükənməz davasına tamaşa edirdi. Xahiş etdi ki, ona da çərpələng düzəltsinlər, Pirxan da onu havaya buraxsın, çünki özündən böyük əşyalarla oynamaqdan qorxurdu. Holden ona frant deyəndə isə uşaq ayağa qalxıb yenicə dərk etdiyi fərdiyyətini müdafiə etmək üçün belə dedi:
– Mən frant deyiləm, kişiyəm.
Bu etiraz az qalmışdı Holdeni gülməkdən boğa və o belə qərara gəldi ki, Totanın gələcəyi barədə ciddi düşünsün. Lakin bu barədə nigarançılıq keçirəsi olmadı. Bu şirin həyat o qədər gözəl idi ki, uzun sürə bilməzdi. Elə buna görə də əllərindən alındı bu həyat – Hindistanda çox şeyi beləcə qəfil, xəbərdarlıqsız alırlar. Pirxanın diliylə desək, kiçik ağa getdikcə daha qüssəli görünməyə, qabaqlar ağrı haqda heç bir təsəvvürü olmasa da, ağrılarından şikayətlənməyə başladı. Qorxudan ağlını itirmiş Əmirə onun yatağı yanında səhərədək gözlərini yummadı, xəstəliyinin ikinci gününün səhəri açılanda isə oğlanlarının həyatına adi payız qızdırması son qoydu. Adama elə gəlirdi ki, onun ölməsi qeyri-mümkün bir şeydir və əvvəlcə nə Əmirə, nə də Holden çarpayıda uzananın yalnız cəsəd olduğuna inana bilmirdilər. Sonra Əmirə başını divara çırpmağa başladı və əgər Holden onun qarşısını zorla kəsməsəydi, bəlkə də, özünü bağdakı quyuya atacaqdı.
Mərhəmət Holdenə nazil oldu. Günorta öz dəftərxanasına gələndə hədsiz dərəcədə çox təzə məktub gəldiyini gördü – onların üzərində işləmək üçün böyük diqqət və xeyli vaxt gərək idi. Lakin o vaxt Holden bunun Tanrı mərhəməti olduğunu sonadək dərk etmirdi.
Güllə yarası adama ilk əvvəl möhkəm çimdik kimi gəlir. Xəsarət almış bədən özünün etirazını ruha on-on beş saniyədən sonra göndərir. Holden də öz dərdini yavaş-yavaş dərk etdi – necə ki qabaqlar xoşbəxtliyini dərk etmişdi və yenə də onun hər bir təzahürünü gizlətməyə möhkəm ehtiyac duyurdu. Əvvəlcə o yalnız bunu hiss edirdi ki, nəsə bir itki üz verib və Əmirə ikiqat olub başını dizlərinə söykəyib oturarkən Mian Mittu damdan “Tota! Tota! Tota!” – deyə çığırıb onu diksindirəndə təskinliyə möhtacdır. Sonralar onu əhatə edən aləmdə, gündəlik həyatında olan nə varsa, sanki üzərinə yeriyirdi ki, ruhunu incitsin. Axşamlar orkestrin ətrafına toplaşan uşaqların hamısının sağ-salamat olması, onun balasınınsa ölməsi ona az qala təhqir kimi gəlirdi. Bu uşaqlardan hansısa təsadüfən ona toxunanda qəlbi daha çox ağrıyır, mehriban atalar öz balalarının sonuncu igidliklərindən onun yanında söz açanda qəlbinin dərinliklərinə qədər sarsılırdı. O öz dərdindən danışa bilmirdi. O, köməkdən, təsəllidən məhrum idi; hər ağır günün sonunda Əmirə onu övladını itirən və bir az artıq qayğı göstərilsə, onu xilas etməyin mümkünlüyünə inanan bütün insanların məhkum olduğu cəhənnəmdən keçməyə məcbur edirdi.
– Bəlkə də, – Əmirə deyirdi, – ona kifayət qədər diqqət yetirmirdim. Görəsən, elədir? Günəş şaxıyarkən o, damda oynayırdı – tək-tənha. Mən isə saçlarımı hörürdüm; bəlkə, elə balamın qızdırmaya tutulmasına günəş səbəb olmuşdu. Onu günəşdən qorusaydım, yaşaya bilərdi. Həyatım, de də. De ki, günahım yoxdur! Axı bilirsən ki, onu həyatımdan çox istəyirdim. De ki, günahım yoxdur, yoxsa ölərəm… mən də ölərəm.
– Günahın yoxdur, – Tanrı dərgahında durubmuşam kimi deyirəm, – heç bir günah etməmisən. Bu, alın yazısı, qismətdirsə, onu xilas etmək üçün nə yolumuz vardı? Olan oldu! Sevgilim, bəsdir daha.
– Əzizim, o mənim üçün hər şey idi. Əgər gecələr əllərim mənə onun yoxluğunu deyirsə, bu fikirləri beynimdən necə çıxara bilərəm? Vay-vay! Tota, qayıt yanıma, qayıt – yenə əvvəlki kimi birlikdə yaşayaq!
– Sakit, sakit! Özünə yazığın gəlsin; sevirsənsə, mənə yazığın gəlsin, sakitləş!
– Görürəm ki, sənin üçün fərqi yoxdur; bəs necə olmalıydı ki? Ağ adamların ürəkləri daş, ruhları dəmir olur. Kaş mən öz xalqımdan olan birisinə ərə gedəydim – lap qoy döyəydi məni – və heç vaxt yad çörəyi yeməyəydim!
– Məgər mən sənə – oğlumun anasına yadam?
– Bəs necə, sahib?.. Uf, bağışla məni, bağışla! Ağlım başımdan çıxıb. Sən qəlbimin həyatı, gözlərimin işığı, gedib-gələn nəfəsimsən, mənsə səni, bir anlıq da olsa, özümdən ayırdım. Əgər sən getsən, kimdən kömək istəyəcəyəm? Acıqlanma! Vallah, danışan mən – sənin sadiq qulun deyildi, dərdim idi məni danışdıran.
– Bilirəm, mən bilirəm. İndi üç nəfər deyilik – ikimiz qalmışıq. Ona görə daha sıx