kim idi? Kolumb və heyəti üçün əllərində hədiyyələri ilə sahilə enən, Virciniya və Massaçusetsdəki mühacirləri meşədən diqqətlə baxan bu insanlar kim idi?
Kolumb gəlməmişdən əvvəl Amerika qitəsində 75 milyondan çox hindu yaşayırdı. Yüzlərlə fərqli qəbilə təxminən iki min dildə danışırdı. Əksəri köçəri idi, ovçuluq və yığıcılıqla məşğul olurdular. Digərləri isə əkinçilikdə ixtisaslaşmışdı və toplu halda, oturaq yaşayırdılar. Şimal-şərqin ən güclü qəbiləsi olan irokeslərdə torpaq fərdin mülkiyyətində deyildi, icmaya məxsus idi. İnsanlar necə ki, əkinçilik və ovçuluqda işləri bölüşdürürdü, eynilə ərzaqı da bölürdülər. İrokes qəbiləsində qadına çox böyük hörmət edilirdi və hər iki cins də hakimiyyəti bölüşürdü. Uşaqlara azad və müstəqil olmaq öyrədilirdi. Yalnız irokeslər yox, digər qəbilələr də uşaqlara bu cür tərbiyə verirdi.
Kolumb və onu təqib edən avropalılar boş çöllərə gəlmədilər. Onlar elə bir yerə gəlmişdilər ki, bəzi yerlərdə əhali Avropadakı qədər sıx yerləşir idi. Hinduların özlərinə məxsus tarixləri, adət-ənənələri, özlərinə aid dastanları və dilləri var idi. Sosial cəhətdən avropalılardan daha bərabər olan bir cəmiyyətdə yaşayırdılar. Bəs “inkişaf etmək” yerli qəbilələri qırmaq üçün tutarlı bir səbəb idimi? Hinduların tarixi bizə tarixə fatehlərin və liderlərin hekayələrindən daha fərqli bir gözlə baxmağımızın vacib olduğunu xatırladır.
İngilis kolonistləri bir döyüşdə yerli amerikalılar tərəfindən əsir alındı və sonradan onlar özləri hindu icmalarında yaşamağa üstünlük verdilər ki, məhz buna görə də “ağ hindular” adlandırıldılar. Unis Uilyams (1696-1785) buna bir misaldır. O, kahnavak mohavkları (Kahnawake Mohawk) tərəfindən əsir götürüləndə yeddi yaşındaydı. Onun anası və qardaşlarından ikisi öldürülənlər arasında idi. Digər iki qardaşı isə özü kimi əsir götürülmüşdü. İki il yarım sonra onun atası Reverend Con Uilyams Unis və onun qardaşlarının geri qaytarılması üçün hindularla danışıqlara başladı, lakin Unis hinduların icmasını tərk etməyi rədd etdi. Bir mohavk kimi o katolikliyi qəbul edib başqa bir mohavka ərə getdi.
Bu hadisə onu göstərir ki, mohavklar uşaqlara qarşı daha mülayim olub və qadınlara da kişilərlə bərabər səviyyədə hörmət edib. Avropalı valideynlər fiziki cəzanın zəruri olduğunu hesab etdikləri halda, hindular inanırdılar ki, uşaqları “mülayim sözlərlə tənbeh” etmək lazımdır, çünki cismani cəza xarakteri zəiflədir və uşaqları müti edir. Yerli amerikalıların mədəniyyətində əsas məqsəd uşaqlara azadlığı və cəsarəti təlqin etmək idi.
1753-cü ildə Benjamin Franklin yazırdı: “Hər iki cinsdən olan ağ insanlar hindular tərəfindən gənc yaşlarında əsir götürüləndə və bir müddət onların arasında yaşayandan sonra hətta Dostları tərəfindən pul müqabilində geri alınsalar və ağla gələ biləcək bütün nəvazişlə onların ingilislər arasında yaşaya bilmələri üçün müalicə olunsalar da, yenə də Qısa müddət sonra onlar bizim həyat tərzimizdən iyrənirdilər və hərəkətləri və ağrı-acıları ilə də bunu büruzə verirdilər və ilk Fürsətdə yenə də bir daha xilas edilməsi qeyri-mümkün olan meşəyə qaçırdılar”.
Mənbə: Mintz, Steven. Huck’s Raft: A History of American Childhood. Boston: Harvard University Press, 2004, p. 7, 8, 15, 35.
İKİNCİ FƏSİL
QARA VƏ AĞ2
Dünya tarixində irqçiliyə Amerika Birləşmiş Ştatları kimi vurğun olan başqa bir ölkə yoxdur. Bu irqçilik necə başladı? Buna necə son qoymaq olar? Daha açıq desək, qaralar və ağlar bir-birlərinə qarşı düşmənlik hissi bəsləmədən bir yerdə yaşaya bilərlərmi?
Bəlkə də, tarix bizə bu suallara cavab tapmaqda kömək edə bilər. Bu qitəyə ilk gələn ağların və qaraların izinə düşərək Şimali Amerikadakı quldarlıq tarixindən bəzi məqamlara işıq tuta bilərik.
Quldarlıq Şimali Amerikada qaralarla ağlar arasındakı normal münasibətə çevrildi. Eyni zamanda ağlar qaraların özlərinə bərabər olmadıqlarını düşünməyə başladılar. Qaralar 350 ildən bəri özlərinin daha aşağı irqə aid olduqları düşüncəsindən yaranan irqçilik səbəbilə Amerika cəmiyyətində daha aşağı mövqelər tutacaqdılar.
Niyə irqçilik?
İlk ağ mühacirlərin keçirdikləri təcrübələr onları qaraları kölələşdirməyə vadar etdi. Virciniyada 1609-1610-cu illərdə baş vermiş “Aclıq Dövrü”ndən sonra həyatda qalan mühacirlərə yeniləri də qoşuldu. İlk mühacirlərin tarlalarda kifayət qədər tərəvəz və meyvə yetişdirə bilmələri üçün daha çox işçi qüvvəsinə ehtiyacları var idi. Təkcə qarğıdalı ilə kifayətlənmək istəmirdilər. Virciniyadakı mühacirlər hindulardan tütün əkməyin yollarını öyrənmişdilər və 1617-ci ildə İngiltərəyə ilk dəfə tütün göndərdikdə yaxşı qazanc əldə etmişdilər. Bəziləri siqaret çəkməyin günah olduğunu düşünsə də, plantatorlar belə insanların qazanclarını azaltmasına heç vaxt icazə vermədilər və İngiltərəyə tütün göndərməyə davam edirdilər.
Bəs tütün yetişdirmək və onu satışa hazırlamaq kimi əziyyətli bir işi kim edəcəkdi? Ağ mühacirlər hinduları özləri üçün işlətməyə məcbur edə bilmədilər. Çünki hindular say etibarilə mühacirlərdən çox idi. Hinduları silahla vurmaq istəsələr belə, digər hindular onları qətlə yetirirdilər. Hinduları qula çevirmək mümkün olmadı, çünki onlar tabeedilməz və inadkar idilər. Şimali Amerika meşələri mühacirlərə qəribə və qorxunc görünsə də, hindular burada özlərini evlərindəki kimi hiss edirdilər. Asanlıqla mühacirlərdən uzaqlaşa və ya qaça bilərdilər.
Bəlkə də virciniyalılar hinduları nəzarətdə saxlaya bilmədikləri üçün əsəbi idilər. Bəlkə də, bar-bar olaraq gördükləri hinduların mədəni olan ağlara nisbətdə özlərinə çox daha yaxşı baxa bilmələrini qısqanırdılar. “Amerika Quldarlığı, Amerika Azadlığı” adlı kitabında Edmund Morgan kolonistlərin hindulardan daha yaxşı yaşamaq və ya onları nəzarət altında saxlamaq kimi uğursuz cəhdlərinin ağlara nələr hiss etdirdiyi haqda belə fikirləşir:
“… Hindular öz aralarında sizin üstün metodlarınıza güldülər və sizdən daha az qüvvə sərf edərək torpaqdan daha səmərəli istifadə etdilər… Öz adamlarınız onlarla yaşamaq üçün sizdən qaçmağa başlayanda bu sizə çox pis təsir etdi… Buna görə də hinduları öldürdünüz, onlara işkəncə verdiniz, kəndlərini və tarlalarını yandırdınız… Amma bunlara baxmayaraq daha çox qarğıdalı becərə bilmədiniz…”
Bəlkə də bu qısqanclıq və qəzəb mühacirləri qaraların ağası olmağa hazırladı. Qara qulları gətirib işlətmək virciniyalılara çox təbii göründü. Axı Amerikadakı digər koloniyalar bunu uzun zamandan bəri edirdilər.
1619-cu ildə Afridakan bir milyon qara Cənubi Amerika və Karib adalarındakı portuqal və ispan koloniyalarına aid mədənlər və şəkər qamışı tarlalarında qul olaraq işlədilmək üçün gətirildi. Əslində qul ticarəti Kolumbdan 50 il əvvəl on minlərlə afrikalı öz torpaqlarından aparılıb Portuqaliyada satılanda başlamışdı. Buna görə də 1619-cu ildə ilk iyirmi qara Ceymstauna gətirilərək mühacirlərə