.
Bu sayaq oyunların indi də oynandığını mən Yasa-malda, bir obanın yerləşəcəyi beşmərtəbə binadan çıxıb işə gedəndə, işdən qayıdanda yenə görürəm. Qonşu qız-cığazlar, cıqqılı nənələr, körpə analar evin qabağındakı bağçada, ağac kölgəsində, kolların arasında evcik qurur, bu evlərin açıq divarından içərisi görünür, bəzəkli tax-çalar, süfrə, qundaq seçilir… Orada, evlərindəcə görüb-götürdüklərini yamsılayır, iyirmi il bundan sonrakı ya-şayışı çəkib gətirir, öz istədikləri təki qurub quraşdırır-lar.
Başqa oyunlar da var. Böyüklərin oyunu daha çəlpə-şik-dolaşıq olur. Oyun uşaqlardan ötürü böyüklərin ita-ətindən qopmaq, böyüklərdən ötürü uşaq olub qayğı-dan qurtulmaq. Dünyanın işi oyundur, deyiblər. Bəlkə varlığın yüz cür oyununa qarşı insan da təqlidə uyur, gülüb-əylənir. Ola bilsin, oyun aləmi anlamağın, dün-yanın başa düşməyin ayrıca üsuludur.
Daş dövrü mağaralarda çal-çalpaz qoyulmuş, yan-yana düzülmüş sümüklər tapılır. Bunlar ilk insanların ovladığı heyvanlar, yedikləri qidanın qalığıdır. Onlar da bu sayaq, əti yeyib sümüklə oynayırmışlar.
Bir körpə uşaq oyunlarını xatırlarkən, yadıma bir va-qeə düşdü. Bu, yuxutək bir işdi, büsbütün yadımdan çıxdı. Sonralar bir də xatırladım, bu dəfə qırx silsilə oyun parça-parça göz qabağında canlandı.
Bunu mən nə görmüş, nə eşitmişdim. Haradan, necə gəlib yadıma düşmüşdü, indi də baş aça bilmirəm. Am-ma ürəyimə damdı ki, onu otuzuncu illərdə oynamışdı-lar.
Hər yerdə olduğu təki bizim ellərdə də maraqlı oyunlar var.
SSRİ Pedaqoji Elmlər Akademiyasında milli oyunları öyrənən bölmə yaradılmışdı. Ölkəmizdəki bütün xalqla-rın oyunlarını toplayır, araşdırır, nəşrə hazırlayırlar.
İstəkli oxucu! Bu yazıda yazılanlar zarafatdır, oyun-dur. Əgər onu oxuyanda sizə bir oyunca zövq verə bil-səm, sevinərəm.
Bəzi səhnələr qəribə görünə bilər. Əslində sürətlərin davranışı, onların düşdüyü gülməli hallar qədim xalq oyunlarımızdan, qaravəllilərdən, zamanın ruhundan do-ğur…
Birinci fəsil. Birinci mərhələ – “Laldinməz”
Qabaqda gəlirdi Gər Xəlil, qızıl-qumral papaq ba-şında şəfəq saçırdı. Arxasınca gəlirdi Mürşüdlə Cəmşid, onların gerisində dinməz-söyləməz yeriyirdi qazı, müşa-vir, duyuqçu, güdükçü, çapar.
Yazın aşıb-daşan çağlarıydı, kəndi-obanı pör-pöhrə bürümüşdü. Qayaburnunda kəhriz suları şaqqıldayırdı. Gər Xəlil başının yığnağı ilə çaylaqarası irəliləyib, Ba-zarbaşında qoşa piştaxtanın aşağısında ayaq saxladı. Keçmişdən üzü bəri padşahın duruş yeri, mətə bura idi. Car çəkməyə, haray qoparmağa hacət yoxdu. Hamıya hər şey aydındı. Həmin gün, həmin səhər padşah taxta çıxır, qırx silsilə oyunun ilk sınağı başlayırdı.
Düz günü Bazarbaşında seyrək alış-verişdi. Süfrə arasında təndir çörəyi, qazan-sərnicdə süd-qatıq, pört-lənmiş noxud, ləb-ləbi qoyulmuşdu. Gər Xəlil Bazarba-şı meydanı, Yoxuş məhləni, Çinar altına gedən cığırı gözdən keçirdi. Mürşüdlə Cəmşid başlarını aşağı salıb, hökmranlığın ilk gününün hansı uğurla açılacağını gözlədilər. Kimsə dillənmədi.
İşi belə görən bazar əhli oradaca səsini xırp kəsdi. İlk mərhələnin şərti başdan-binadan belə qoyulmuşdu; “Laldinməz”.
Padşah adamının göründüyü yerdə bir kimsənin danışmağa, kəlmə kəsməyə ixtiyarı çatmırdı. Qulaq şeşə, dil köşə.
Qəsəbənin gediş-gəlişli yeri Bazarbaşı idi. Ötüb-keçən burada qarşılaşır, əhval tutur bazara-dükana baş vurur, alan alır, satan satırdı. Əgər bircə kəs cınqırını çəksə, gələn heyətə məhəl qoymayıb səsini çıxartsa, alış-veriş büsbütün kəsilərdi.
İlk öncə Ataşla arvadı Nazxanım göründü. Hər ikisi Çinar meydanından qoşaca çıxıb, Bazarbaşına yönəldilər. Ataşın gözü meydan başında dayanmış Üçlüyü dərhal aldı. Oradaca nəfəsini çəkib, Nazxanımı duyuq salmaq istədi, arvad səsini çıxartmasın. Haraya gedəsi, hansı dükana baş vurası, oradan daha haraya yönələsiydilərsə, bunu hər ikisi him-cimlə anlatmalıydı. Yoxsa, ilk mərhələnin ilk cəzasına qurban getmək ağırdı. İlan dili çıxarıb yalvarsa idin; “Gər Xəlil, sən öl, padşahın başına and olsun, bilməmişəm, anlamamışam” heç olmasa, bir yüngül cəza veriləsiydi.
Ataşla Nazxanım “Torqsin” dükanına döndülər. Onların aradan çıxmağıyla milis Şahverdi göründü. Səhər-səhər qəsəbə arasında dar-davranışa göz qoymalı, gəzib dolanmalıydı. Elə ki, Bazarbaşı meydanında, qoşa piştaxtanın ayağında dayanmış Gər Xəlili, başındakı yığnağı gördü, oradaca çaqqal tələyə dəyib qayıdan təki, geri həslədi; heç nə görməyib, heç nə bilmir. Oyun-moyun onun peşəsi deyil. Girdiyi kol deyil. Döndü ağzıgeri, uzaqlaşdı.
Heyət tərpəndi üzüaşağı, Çinar meydanına. Bazardakılar ta onlar itincə tərpənmədi, bircəsi dillənmədi. Dönər, qayıdardı; “On addım aralanmamış, bu nə səs-səmirdi?!”
Qəsəbənin tək bircə küçəsiylə üzüaşağı yeridikcə Gər Xəlilin qızıl-qumral papağı ilğım çalır, sarı uzunboğaz çəkmələr zəhr yarırdı. Padşah-aləmin üz-gözündən bir balaca halsızlıq sezilirdi. Toqqanın altı boşdu. Hamı bilirdi ki, Gər Xəlilin evdə xörək verəni yoxdu, arvad küsüb getmiş, onu yalqız buraxmışdı. Görünür, padşah-aləm İmaməli aşxanasına üz tutmuşdu. Himi yenicə qoyulmuş ictimai iaşənin ilk və gözəl nümunəsi pitixanada toqqanın altını bərkitsin.
Aşxananın işi lap cəncəldi. Yemək-gövşəmək nədir, orada xırtlanan qənd, bircə loxmanın ötməyi də kəpək azacıq qımıltı qoparmaya idi. Səhər müştəriləri səs deyilən şeyi büsbütün unutmalı idilər. Yoxsa vay halına. Aşxana dəvəsi ölmüş ərəbin gününə düşərdi; “Aşbaz İmaməli! Aç döşlüyü, götür kəfkiri! Get bu fərraşın ardınca. Fərraş, çək bu qazanqulunu Məmməd bəy kəhrizinin üstünə. Qırx kərə oturt-durquz. Kəfkiriylə çaylağın daşın-qumun eşdir buna. Ağlı gəlsin başına!” Dedi dedi, elədi elədi.
Aşbaz İmaməli mətbəxdən küçəyə açılan kiçik, alçaqca pəncərədən baxıb, aramla addımlayan nazaratı görmüşdü. Bir gözü qazanlarda, o biri eşikdə idi. Təzəcə qalaylanmış pələş kəfkiri bozbaş qazanının qırağına vurub, ocaq fısıltısı ,samovar dızıltısından seçilməz hənirlə pıçıldadı;
– Sıs-s-s.
İçəridə iki-üç müştəri vardı. Şirin çayla pendir-çörək yeyirdilər. Tikə boğazlarında qaldı.
Gər Xəlil pitixanaya göz qoydu, Mürşüd, Cəmşid yavaşıdı. Oyunbaşı naharsız, qarnının çalğısına baş qoşmayıb ötdü. Getdilər. İmaməli də xətadan sovuşdu. Bunun qayıtmağı da ola bilərdi. Güdürdülər, kimisə, haradasa yaxalayacaqdılar.
Çinar altı kəhriz başı seyrəklikdi. Yoldan ötən kəhriz gözünə enib, pasaxlı əllərini qoşalayıb, çağlayan bumbuz sudan içir, səhər-səhər yanğısını söndürürdü. Çökək məhlədən iki qız güyüm, sənək doldururdu. Onlar da bu gələn həzaratı görüb, tütəyin dilini çəkdilər. Nə Gər Xəlil, nə əlaltıları şahlığın ilk günü öz hökmünü gədə-güdənin başında sınamaz, colma-cocuğu incitməzdi.
Mir Kazım çinardan aşağı, Mirzəcanlı bağlarının başında gözəl bir bağça salmışdı. Arxın altında bir güllük becərmişdi, behişt onun yanında örüş-örən, yovşanlıqdı. Şura hökumətinin, yeni zamanın ətri-ruhu Mir Kazımın can-başla bəslədiyi güllükdə idi. Bu baxçanı Mir Kazım mahal komitəsinin quruculuq çağrışına qoşularaq dirçəltmişdi. Öz qədim bağçasından növ-növ, çeşid-çeşid gül kollarını çıxarıb gətirib əkmiş, calamış, bir büsat yaratmışdı, baxan deyirdi, dönüm bir də baxım.
Xoş yaz səhəri Mir Kazım bir əlində çiləyən, bir əlində bağat qayçısı sinəsinə qalxmış faraş kolların arasında çalışırdı. Bağçanın ürəyi qızılgüllərdi; al-qırmızı, ağ-sarı, hər biri çaynik irilikdə açmışdı. Reyhan ətri, yasəmən qoxusu, qızılgüllərin nəfəsi qovuşub ötəni bihuş edirdi. Mir Kazım bər-bəzəkli təkəlduz araqçınını çıxarıb atmışdı arxın üstünə. Gül-çiçək çisəyi qıraq-bucağı