meyvə tabaqlarına qonmuş yüzlərlə milçək qalxır, ha-vada dövrə vurur və təkrar tabaqlara qonurdu.
Qarağacın o biri tərəfində həsir parçası üstündə otu-ran adam yanındakı balaca sandığa dirsəkləndiyi halda mür-güləyirdi. Sağ əldə kötüyün üstünə qoyulmuş çərməki və qa-bağında saxsı dibçəkdə islanan bir tay çust onun pinəçi ol-duğunu bildirirdi.
Qarağacın o biri tərəfində stol hündürlüyündəki sə-kidə sarı bir samovar cızıldayırdı. Onun yanında ayaq üstə duran uzun, arğac kişi qabağındakı ləyəndə stəkanları yaxa-layır və hərdənbir “təzədəm çay” deyə qəribə bir nida ilə tənbəl-tənbəl çığırırdı.
Qarağacın şimal səmtində şaqqa yarım yağlı qoyun əti asılmışdı. Yerə sərilmiş dəridə isə heyvanın içalatı yığıl-mışdı. Belinə qırmızı fitə bağlamış kişi əlindəki bıçağı fitənin üstündən asdığı məstə çəkib itiləyirdi. Bu da çayçı kimi ara-bir: “Gəl, kasıb, gəl apar! Pulun yoxdur, xəbərin?” – deyə səslənir, müştəri axtarırdı.
Qarağacın cənub tərəfində balaca bir döşəkçənin üs-tündə dəvə kimi dizlərini yerə vurub oturan adamın dövrə-sinə çoxlu kuzə və küpə yığılmışdı. Çiynində boz xurcun, əlində yekə dəyənək olan bir oğlana kuzələri göstərib öz ma-lını tərifləyirdi. Oğlan kuzələri bir-bir götürüb püfləyir, xo-şuna gələni seçib kənara qoyurdu. Onun ovurdları zurnaçı üzü kimi şişir, gözləri kəlləsinə çıxırdı. O, bəzən üfürməklə kifayətlənməyib, kuzələri barmağı ilə vurub cingildədirdi.
Qarağacdan o yana dar bir küçə başlayırdı. Bu küçə-də o birilərə nisbətən böyük bir qapı nəzərə çarpırdı. Qapıya yaxınlaşanda, elə bil çoxlu arı pətəyi saxlanan həyətə girir-din. Bura Xamnə qəsəbəsinin yeganə məktəbi və məscidi idi. Həsirlə döşənmiş hücrədə uşaqlar dizlərini qatlayıb, üzü-quylu yırğalana-yırğalana dərs oxuyurdular. Həyətin orta-sındakı hovuzun suyu göyümtülə çalırdı. Uzunsov hovuzun ətrafında bir neçə mömin kişi dəstəmaz alaraq namaza ha-zırlaşırdı. Pəncərəyə yaxın oturan mollanın qabağındakı tax-ta qutununun üstündə lülə kağız, qələmdan, möhür və bir neçə çubuq var idi. Bu, onun həm müdərris, həm möhürqa-zan, həm də ərizə və duayazan olduğunu bildirirdi.
Alnı günəşdən qaralmış, başı sarıqlı, ağ saqqalında hələ də qan qızaran bir kişi mollanın qabağında çömbəlib de-yirdi:
– Yaz, qadan alım, yaz, mən necə deyirəm, eləcə də yaz… Yaz ki, müctəhid ağa, bu it balası itin, sənin mübaşirin Kərimin zülmü ərşə dayandı. Hamını didərgin saldı, kənddə daha qalan olmadı. Özün gəlməsən bu camaatın dərdini bil-məzsən. Bu it oğlu itin cəzasını verməsən, qalanlar da arvad-uşaqlarını qoyub birbaş Urusyətə qaçacaq.
Molla qələmi dayandırdı və enli qaşlarının altından kəndlini süzərək hirsli-hirsli dedi:
– Belə sözləri müctəhid ağaya yazmaq olmaz!
– Niyə yazmaq olmur, axund ağa?
– Dedim olmaz, olmaz! Ağa adamın atasını yandırar.
– Müctəhid ağa bəyəm cəhənnəm malikidir ki, xal-qın atasını yandırsın?
Molla qələmi yerə qoydu; üz-gözünü daha da tur-şutdu, qeyzlə kəndlinin üstünə qışqırdı:
– Get gözümün qabağından, mülhüdün biri mül-hüd! Belə-belə sözlər danışırsız ki, bu günə qalmışıq da! .. Cəhənnəm olsun sənin verəcəyin bir abbası da, sənin özün də; rədd ol burdan!
Daha nə deyəcəyini bilməyən kəndli alnını qaşıya-qaşıya fikrə getdi:
– Hə, yəni deyirsən müctəhid ağaca yazmaq olmaz ki, bu it balası sənin rəiyyətini dağıtdı?
Molla özündən çıxdı:
– Əcəb xətaya düşmədim?! Əşşi, nə qırsaqqız olub yapışmısan yaxama?
Eşikdən gələn on-on iki yaşlı bir oğlan kəndlinin arxa tərəfindəki dəhlizə girib, oradan da hücrəyə keçdi. Onun içə-ri girməsi ilə bayaqdan avazla höccələyə-höccələyə dərs oxu-yan uşaqların səsi kəsildi. Molla sınıq tərəfinə sap saldığı ey-nəyini çıxarıb, qızarmış gözlərini yarım qaranlıq hücrədə gəzdirdi:
– Rəhim ağa, gəldin, bala?
– Bəli, gəldim, molla əmi.
– Oğlan, ya qız?
– Oğlandı, molla əmi, oğlan.
Kəndlinin səbri tükəndi:
– Molla ağa, mənim işim var axı…
– Mən sənə dedim ki, yaza bilmərəm! Mən heylə ərizələri yazmağı bacarmıram. Bildin, yoxsa yox?!
– Yaza bilməzsən, heç də yazma!.. Elə düz deyiblər ki, qoyun quzunun ayağını basmaz. – Kəndli deyinə-deyinə uzaqlaşdı.
Molla üzünü uşağa tərəf tutub soruşdu:
– Oğlum, birdən o dəfəki kimi qız olar ha?
– Yox, molla əmi, anamı eşiyə çağırıb onun özündən soruşdum.
Rəhim ağa qəsəbədə mamalıqla məşğul olan, hamı-nın “Xatın xala” çağırdığı arvadın oğlu idi. Molla bu oğlanın vasitəsi ilə qəsəbədə qadınlardan kimin oğlan, kimin qız doğduğunu hamıdan qabaq öyrənərdi. Doğulan uşaq oğlan olsa, molla tez uşaqlardan bir neçəsini gözaydınlığına gön-dərərdi.. Uşaqlar mollaya qənd, çay ya da nəğd pul alıb gə-tirərdilər. Molla da bunun əvəzində o gün uşaqları saxlama-yıb evə buraxardı.
– Hacı Əbdülhəmid Urusiyyətdədir, bəs indi kimin üstünə gedib gözaydınlığı alacaqsınız? – deyə molla üzünü uşaqlara tutdu.
On altı-on yeddi yaşlı çəpgöz oğlan irəli keçdi: –Molla əmi, Hacı Əli bibioğlu buradadır, ondan alarıq.
– Hımm. Hacı Əli Ağa…
Mollanın gözləri güldü.
Zəhra xanım altı qardaşın yeganə bacısı idi. Onun xatiri ərinin qohumları yanında nə qədər əzizdirsə, qardaş-larının yanında daha artıq əziz idi. Qardaşı Əli Ağa hələ gənc olsa da, qəsəbədə öz əliaçıqlığı ilə ad qazanmışdı. Uşa-ğın dünyaya gəlməsindən bir saat keçməmişdi ki, Təbrizə tə-rəf bir atlı çapırdı. O, birbaş Təbrizdəki Hind-Avropa tele-qrafxanasına gedərək oğlanın atasına, Petrovskidə3 ticarətlə məşğul olan Xamnə taciri Hacı Əbdülhəmidə şad xəbər verə-cəkdi.
O qədər keçmədi ki, mollanın gözaydınlığa göndər-diyi uşaqlar qayıtdılar. Hacı Əli Ağa doğrudan da, həddin-dən artıq səxavət göstərmişdi: bir kəllə qənd, bir kirvənkə Papov çayı, bir də Molla əminin arvadına dörd arşın güllü çit göndərmişdi. Mollanın keyfi duruldu, uşaqları birdən bi-rə iki gün dərsdən azad edib evlərinə buraxdı…
2
Günlər,