və dükanları dənizkənarı küçədə (indiki Neftçilər prospektində) yerləşirdi.
Böyük şəhərdə yalnız bir şəhər bağı və bir də indiki Xəqani küçəsi ilə Karqanov küçəsinin kəsişdiyi "Malakan bağı" deyilən bağ var idi. Şəhərdə ikiatlı konka işləyirdi, başqa nəqliyyat isə ancaq faytonlardan ibarət idi. İran hökumətinin zülmündən – Ərdəbil, Astara, Təbriz və Miyanadan qaçıb gələnlər hamballıq edirdilər. Varlılar və avaralar şəhər idarəsi tərəfindən açılmış klublarda qumar oynamaq və şərab içməklə əylənirdilər.
Oğul evləndirəndə və yaxud qız ərə verəndə varlı varlının oğluna qız verər və yaxud varlıdan qız alardı. Kasıbın qızı və yaxud oğlu nə qədər gözəl olsaydı, varlı özünün nəslini onun nəslinə calamazdı. Əgər varlı məscidə, toya və ya bir məclisə getsəydi, lazım idi ki, o, məclisin yuxarı başında özünə layiq yerdə otursun. O məclisdə başqa bir adam cürət edib danışa bilməzdi. Varlılar qoçu saxlayırdılar. Bu qoçular varlıların köməyi ilə qubernator və yaxud qradonaçalnikdən qismən icazə alıb tüfəng, tapança, xəncər gəzdirir, varlılar bir yana getdikdə silahlı sürətdə fəxrlə onun dalınca gedirdilər. Bunların ən güclüləri Kərbəlayı Abdulla Zərbəliyev, Hacıbala Babayev, Teymurbəy Aşurbəyov, Əlihüseyn Babayev və başqaları idi. O zaman Bakıdan Sabunçuya adi qatarla gedirdilər. Bu qoçular çox vaxt ədavət etdikləri adamlarla vaqonlarda tapança və tüfənglə atışardılar. Xülasə, nizam-intizam barəsində bunu demək kifayətdir ki, hərc-mərclik, hoqqabazlıq, dəllallıq və qoçuluq edənlərin işləri yaxşı gedirdi. Molla və axundların dostları ancaq varlılar idi ki, onlar da bir iş düşəndə öz ciblərinin xatirinə din və şəriəti istədikləri kimi təbir edir, Allahın və peyğəmbərin adından cürbəcür fırıldaqlar uydururdular. Əgər varlı oğul evləndirirdisə və yaxud qız ərə verirdisə, molla qızın yaşı düşüb-düşmədiyinə, onun könlü olub-olmadığına baxmaz, bir dəst xələtini və pulunu alıb kəbin kəsərdi.
İrandan bizə tez-tez "qonaq" gələn dərvişlər, falçılar, mollalar şəriət adı ilə əhalini soyur, varlanır və öz yerlərinə qayıdırdılar.
Şəhərdəki gimnaziya və realni məktəblərin şagirdləri ildə yüz əlli manat təhsil haqqı verirdilər. Odur ki, orada ancaq varlıların uşaqları oxuya bilirdi. Kasıbların uşaqları üçün isə üçillik "rus-tatar" və yaxud altı sinifli şəhər məktəbləri var idi. Realni məktəblərə və gimnaziyalara ancaq çox yalvar-yaxardan sonra bəzi varlıların hesabına beş-on nəfər kasıb balası daxil ola bilirdi. O da bu şərtlə ki, həmin kasıb oxuyub qurtardıqdan sonra qulluq edib varlının ona çəkdiyi xərci hissə-hissə özünə qaytarsın.
Bakıda cəmi üç qiraətxana var idi.
Neft mədənlərində işləyən fəhlələr alçaq birmərtəbəli evlərdə yaşayır və çox az maaş alırdılar. Abşeronun ən səfalı bağlı-bağatlı yerləri Bakı milyonçularının əlində idi. Onların bağlarında olan malikanələrinə tamaşa etməyə belə icazə verilməzdi.
Polis məmurları şəhər əhli ilə kefləri istəyən qaydada rəftar edərdilər. Bakıda olan inzibati idarələr səkkiz məntəqədən ibarət idi. Hər məntəqədə baş rəis olardı. Ona pristav deyərdilər. Qumarbazlıq, sərxoşluq, dəllallıq, rüşvətxorluq çox yayılmışdı. Çar hökuməti tərəfindən bir çox fahişəxanalar açılmışdı. Bunlar polis məmurları tərəfindən mühafizə olunurdu.
Hələ Bakıda su kəməri olmadığı vaxtlarda varlılar Şüvəlandan araba ilə su gətirdir, kasıblar isə sudan da korluq çəkirdilər.
Bakıda cəmi bir dənə Mixaylovski xəstəxanası və Qaraşəhərdə neftçilərin xərci ilə tikilmiş başqa bir xəstəxana var idi. Uşaq təbibi tapmaq çox çətin idi. Odur ki, şəhərdə uşaq ölümü çox olurdu.
Keçmişdə Nikolayev adına (indiki Kommunist) küçədə şəhər bələdiyyə idarəsi, dəniz kənarında – indiki təbiblər evində isə qubernatorun idarəsi yerləşirdi. Telefon xətti, telefon aparatları kontorlardan başqa tək-tək evlərdə qoyulmuşdu.
Şəhərdə ancaq "İslamiyyə", "İskəndəriyyə", "Köhnə Avropa" və milyonçu Musa Nağıyev tikdirən "Yeni Avropa" mehmanxanaları var idi.
Hər üç ildə bir dəfə Bakı şəhər bələdiyyə idarəsinə "qlasnı" seçkisi olardı. Evi və alveri olmayan "qlasnı" (deputat) seçilməzdi. Ona görə Dumanın əksər "qlasnıları varlılardan ibarət idi. Cəmi "qlasnılar" həştad nəfər idi. Şəhər bələdiyyə idarəsi rəisinin üç müavini olardı. Bizim bələdiyyə idarəsi rəisi ildə iyirmi min, onun köməkçiləri isə ildə on min manat maaş alardılar.
Bakı bələdiyyə idarəsinə Kursk şəhərindən Nikolay Vasilyeviç Rayevski adlı bir nəfər rəis seçilmişdi. Ona ildə iyirmi min manat maaş təyin olunmuşdu. O, çalışırdı ki, həmvətənlərini də Bakı şəhərinə gətirsin.
Bir dəfə Dumanın iclaslarından birində o, Kurskdan Smirnov familiyalı bir hesabdarın Bakıya çağırılmasını, ona ikiotaqlı mənzil, telefon, fayton və şəhər ətrafında ayrıca yer verilməsini təklif edir. "Qlasnılar" bu təklifə razı olurlar. Smirnov gəlib işə başlayır. Bundan sonra Rayevski yuxarıdakı şərtlərlə Kurskdan Vasilyev familiyalı həkim gətirdir. Sonra şəhər üçün də bir bağban gətirilməsini təklif edəndə "qlasmlar" dan İsrafil Hacıyev Rayevskidən icazə istəyib deyir:
– Cənab Rayevski, sizdən acizanə xahiş etmək istəyirəm: budur üç ay olur ki, bizim Tiflisdə olan Şeyxəlislam vəfat edibdir. Əgər mümkün isə yazıb bizə Kurskdan bir Şeyxəlislam gətirdəsiniz. – Bu sözdən sonra böyük gülüşmə düşür, Rayevski özü də gülür.
İnqilabdan əvvəl şəhərin fırıldaqçıları müxtəlif yollarla camaatın var-yoxunu əllərindən alırdılar. Dua yazmaq, cinləri oyatmaq, uşağı olmayan arvadlara uşaq duası yazmaq geniş surətdə yayılmışdı.
Mən 1888-ci ilin fevral ayında Bakıda – belə bir mühitdə anadan olmuşam. Atam Mütəllib Abasqulu oğlu kənd müəllimi olub, anam Ayna xanım Məhəmməd Səlim qızı isə ev işlərindən başqa dəzgah qurub bafta toxumaqla da məşğul olardı. Uşaqlıqda atam məni aparıb mərkəzi poçt idarəsinin rəisi Sinilnikovun ailəsinə tapşırmışdı. 5 il tamam orada qalandan sonra mən rusca danışmağı öyrəndim. Sonra məni İçərişəhərdə Şah məscidinin yanında olan Mahmudbəy Mahmudbəyovun məktəbinə qəbul etdilər. Rus dilini bildiyim üçün oxuyanlar arasında birinci şagird hesab olunurdum. 3 il ərzində "Rus-tatar" məktəbini bitirdikdən sonra məni Şamaxı yolunda Kalantarovun evində olan 6 sinifli məktəbə qəbul etdilər. Həmin məktəbdə Soltanməcid Əfəndiyevlə bir skamyada oturub dərslərə davam edirdim. Məktəbin müdiri şamaxılı müəllim Həbibbəy Mahmudbəyov idi. Şükürbəy Əfəndiyev, Əli İsgəndər Cəfərov, Süleymanbəy Əbdürrəhmanbəyov, Mehdibəy Hacıbababəyov, Trequlov və başqaları həmin məktəbdə dərs verirdilər. Bizim 6-cı sinif müəllimi şəkili Süleymanbəy Əbdürrəhmanbəyov idi. Onun rusca dərs aparmaqda böyük qüdrəti var idi. Məktəb siniflərinin birində səhnə var idi. Orada mən təzəcə rejissorluğa iqdam etmiş Hüseyn Xələfovla tanış oldum.
Səhnə Qəhrəmanı
Hüseynin atası Bakı dövlətlilərinin paroxodlarında muzdurluq edirdi. Camaat arasında ona Pişgah Məhəmməd deyirdilər. Çox kasıb bir adam idi. Vaxtsız vəfat etdiyindən Hüseyn lap uşaq ikən yetim qalmışdı. Onun dayısı Hacı