izayneri / Teymur Fərzi
Müstəqilliyimizin ilk xalq vazıçısı
Sabir Əhmədli zamanının reallıqlarım əsərlərində təsvir edən tanınmış qələm ustası idi. O, gördüklərini və eşitdiklərini olduğu kimi düzü-düzünə yazırdı. Bu əsərlərdə cəmiyyətdəki çatışmamazlıqların, kəm-kəsirlərin əks edilməsi isə sovet ideologiyasına qulluq edən məmurların ürəyincə olmurdu. Ona görə də uzun illər kitablarının çapına əngəllər törədilir, əsərlərinin təbliğinə, yayılmasına imkan verilmir, ona soyuq münasibət bəslənilirdi.
Sabir Əhmədlinin əsas günahı mədhiyyəçi olmaması idi. Sovet ideologiyası təbirincə desək, yazıçı gərəksiz həqiqətdənsə, sosializmin nailiyyətlərini tərənnüm etməli idi. Böyük nasir ona edilən təzyiqlərə gərgin əməyi, çoxsaylı roman və povestləri ilə cavab vermişdir. Bəlkə də bu səbəbdəndir ki, Sabir Əhmədli ədəbiyyatımızda ən çox – iyirmidən artıq roman yazan sənətkardır.
Yaradıcılığının başlanğıcında "Arabaçı" hekayəsi ilə tanınan yazıçı illər keçdikcə "Aran", "Pillələr", "Görünməz dalğa", "Yamacda nişanə", "Toğana", "Dünyanın arşını", "Qan- köçürmə stansiyası", "Yasamal gölündə qayıqlar üzür", "Gedənlərin qayıtmağı", "Kütlə", "Axirət sevdası", "Şəhid ruhu", "Uyuq", "Yazılmayan yazı" adlı əsərləri ilə ədəbiyyatımızda özünə möhtəşəm mövqe qazanmışdır.
"Yazılmayan yazı" əsəri Sabir Əhmədlinin vəfatından sonra çap olunan ilk romanıdır. Avtobioqrafik səciyyə daşıyan roman ixtisarla birinci dəfə 2010-cu ildə nəşr edilib. Hazırda ixtiyarınıza verdiyimiz bu kitab isə həmin nəşrin ailəsinin icazəsi ilə daha bir qədər ixtisar edilmiş variantıdır. Əsər yazıçının ən irihəcmli romanıdır. Onun bütün əsərlərində olduğu kimi bu romanda da cəmiyyətin alt qatlarının həqiqəti öz ifadəsini tapıb.
Müəllif əsərində uşaqlığından başlamış ahıl çağlarınadək yaşadığı illəri özünəməxsus təhkiyə ilə oxucuya çatdırmaqla rastlaşdığı insanlar, hadisələr barədə öz obyektiv münasibətini bildrimişdir. "Yer-yurd" bölümündə doğulduğu bölgə haqqında, "Soy-kök" bölümündə nəsli, qohum-əqrəbası, "Üç qardaş, bir bacı" bölümündə ailəsi barədə xatirələrini yazmışdır. Sonrakı bölümlərdə uşaqlıq illərini, tələbəlik illərini, rayon mərkəzində müəllim, məktəb direktoru işlədiyi illəri təsvir etmişdir. "Qırxdan bir əskik" adlı son bölümdə isə, o, "Ədəbiyyat qəzeti" ndə işlədiyi 39 illik bir dövrü əhatəli formada qələmə almışdır. Bu bölümdə həm də həmin dövrün görkəmli alimləri, yaradıcı şəxsləri, siyasi xadimləri haqqında da dəyərli məlumatlar, müəllifin onlara münasibəti əks olunmuşdur. İkinci Dünya müharibəsində göstərdiyi şücaətə görə Sovet İttifaqı Qəhrəmanı adına layiq görülmüş böyük qardaşı Cəmil Əhmədov, Qarabağ uğrunda döyüşlərdə qəhrəmancasına həlak olan oğlu Məhəmməd haqqında xatirələri də həyəcansız oxumaq mümkün deyil.
Xalq həmişə onu sevənin dəyərini verir. Elə ona görədir ki, Sabir Əhmədli müstəqillik dövrümüzün ilk xalq yazıçısıdır.
Yazılmayan yazı
Bu böyük sənətkarlarımızın təvazökarlığından irəli gəlmişdir; özündənsə başqalarından, daha maraqlı insanlardan və daha dəyərli hadisələrdən yazmalı. "Başına gələnləri yazıb" deyir, çox halda əsəri də, müəllifi də qınayırlar. Bu millət qədimlərdən bəri möcüzəni adidən, təxəyyülü gerçəklikdən üstün tutmuş, əsərə də, yazıya da bu sayaq yanaşmışdır.
Yalnız yazıçının yox, hər kəsin özündən danışmağı öyünmək sayılır. Ədibin "özündən danışmamağı" bir də oradan irəli gəlir ki, o, oxucunu öz yaşayışından, həyat macəralarından hali etmək istəmir. Onun elə gizlincləri, sirləri olub, onları oxuculara bildirməyə, açıb tökməyə lüzum görməyib.
Öz həyatını yazmamaq inadı bəlkə, yazıçının oxucuya inamsızlığından, yaşayışını örtülü, sirli saxlamaq niyyətindən və nəhayət, yazı sənətini hamının bacaracağı bir peşə həddinə endirməmək qənaətindən baş vermişdir. Yazmaq, kitab bağlamaq axı, vergidir. O, hər kəsə nəsib olmur. Müqəddəs kitabımız "Quran" da vergidir, göylərdən enmiş bir möcüzədir.
Yer-yurd
İndiyədək mən şəcərəmi, babamdan o yana ayırd edə bilməmişəm. Bunu çox adam bilir, ulu babasınadək sayır. Bəzən də görürsən özlərinə nüfuzlu, sayılan bir soy-san uydurur, aparıb tarixi şəxsiyyətlərə çıxarırlar. Nəsillə öyünmək böyük işdir, nəsilli-köklüsənsə nüfuzun qalxır. Bəy, xan, cəddi-baba, sanballı sayılır.
Sovet hökuməti təzə qurulanda, ondan sonra əksəriyyət nəslini danır, əfəndi, bəy, xan soyadından qaçır, imtina edirdilər. İndi bunu arayır, bəyləri, xanları, molla, mir, seyidləri dirildirlər.
Keçmişlərdə bizim millət başlıcası filankəs oğlu, filankəslərdən, filankəs uşağı təki tanınıb, çağrılıblar. Bizdə məsələn, Nəcəfqulu uşağı, Rüstəm uşağı, Səhliyallar… tanınıb, tanıdılıblar. Adı tanımlı, nəsli-kökü olmayanlarsa yeri, kəndi, ayamasıyla çağırılıblar, nişan veriliblər.
Hüseyn ağa nəsli gedib çıxır İbrahim xana, Pənah xana. Bunların Cəbrayılda, yalda böyük evləri vardı. İyirmi-otuz otaqdı. Sovet vaxtı oranı xəstəxanaya çevirdilər. Həyətdə iri xar tut ağacı vardı. Anamgil onlardan həvəslə danışır, xanımların davranış, əyləncə və istirahətindən söz açırdılar. Tutu iynə ilə yeyirmişlər. İynəni xar tuta sancır, qaldırıb qoyurmuşlar ağızlarına. Həm rahat, həm də əl-ovucları xar tutun şirəsinə, boyasına bulaşmırmış. Hüseyn ağanın oğlu Firuz ağa, başqa bir oğlu da varmış. Cəbrayılda, Qurban təpəsi səmtdə Qalalı qəbristanında dəfn olunublar. Nə Hüseyn ağanın, nə övladlarının qəbirləri bilinmir. Onu bizim nənələr, babalar bilərdilər. Onlar da dünyadan çoxdan köçüblər, soruşub öyrənməmişik.
Cəbrayılın yiyəsi Hüseyn ağa imiş. Onu görənlər vardı. Təhməz oğlu Hüseyn Hüseyn ağadan, Cəbrayılın keçmişindən maraqlı söhbətlər danışırdı. Şəhriyar Quliyev Tariyelgillə köməkli Cəbrayılın tarixini, etnosunu yazıblar. Orada Hüseyn ağa barədə də söz var. Mən hər dəfə Cəbrayıla gedəndə, Şəhriyargillə görüşəndə deyirdim: – Siz Təhməz oğlu Hüseyndən yapışın, onu dilləndirin, o nə söz desə, bütünlükdə yazın. Cəbrayılın yaxın tarixini o, yaxşı bilir, gördükləridir. Təhməz oğlu Hüseyn doxsan yaşdan artıq yaşadı, bu yaxınlarda rəhmətə getdi. Oğlu Bəhlul mənim yaşıdım, dostumdu. Hüseyn kişinin qızı Bakının hansı rayonundasa xalq hakimidir.
Təhməz oğlu Hüseyn üzdən bir qədər sərt, soyuq görünsə də mehriban insandı, oğlu Bəhlulla yaşdaş dost olduğumuza görə mənə isinirdi. Onun söhbətlərini məmnuniyyətlə dinləyirdim. Təhməz oğlu Hüseyn bizə əsl comərd, kişi sifətin-də görünürdü. Sürməyi kalife şalvar-rubaşqa geyirdi, furaşka qoyurdu, uca hündür adamdı, ağbənizdi, gözləri göyə çalırdı. İti, kəskin baxırdı. Onu Çinar kəhrizinin Yarəhmədliyəcən uzanan arxının üstdə, dikdən keçən yolda atlı, gah piyada çox görmüşdüm. Boyu elə uca idi ki, elə bil ucalığından bir qədər əyilmişdi. O yan, Nəcəf uşağının bağı onlarındı, məhlələri də Yarəhmədliylə Qalalının arasında idi. Üst yal hərbi şəhərcikdi. Oraya – hərbi sərhədçi bölməsinə bunca yaxın olmaqları elə bil onların sayılmağını xeyli artırmışdı. Sərhəd dəstəsilə qonşuluq Nəcəfqulları hərbi rütbəyə yaxınlaşdırmışdı. Sərhədçilər bədöy atlarını Nəcəfqulların həyətləri arasından arxa endirir, yuyur, çimdirir, qaşovlayır, sonra da çəkib, başıyuxarı «otryada» aparırdılar. Sərhədçilərin hamısından yad bir qoxu gəlirdi, sarı, kürən cavanlardı.
Yaraşıqlı zabitlər, gözəl geyimli komandirlər vardı. Ən gözəl atlar onlar minəndi. Hərdən atlanıb yal-yamaca, yollara gəzməyə çıxırdılar. Sərhədçilərin məskəni, Cəbrayılın yalında doğrudan-doğruya bir şəhərdi. Ağ daş-divarlı, qırmızı dəmir-taxtapuşlu, açıq, uzun eyvanları olan binalardı. Sərhədçi dəstənin qərargahı da orada, başda idi. Sarıbəniz sərhədçi məmurlar gözəl-göyçək zövcələri ilə hərdən kənd arasında görünür, gəzir, bazarlıq eləyirdilər. Cümə – yalnız bazar