Hüseyn ağanı qarşılayırlar. Xankişi bir qoç qurban kəsir. Xankişilərin evi bəlliydi, dərənin ayağında dəmir taxtapuşlu tək bir evdi.
Hüseyn ağaya çatdırırlar, erməni siz olmayanda özünü namussuzcasına aparıb, qadına sataşıb. Səhər erkən Hüseyn ağa çıxıbmış araya. Çinarın altında, meydanda erməni hampası ilə qarşılaşır. Erməni ağaya salam verir: – "Sabahın xeyir, ağa!" – deyir. Hüseyn ağa cavab əvəzinə mauzeri ilə erməni hampasının düz alnından vurur. Öldürür onu. Böyük bir iş açılır, Ağa bir ara gedib Sank-Peterburqda qalmalı olur…
Bunu da mənə Təhməz oğlu Hüseyn danışmışdı.
Cəbrayılın tarixçəsi barədə az şey bilirik. Bununla kimsə maraqlanmırdı. Maraq yeni – sovet quruluşuna, onun yaranışına idi. Etnos tərpədilməli deyildi. Bu elm son vaxtlar yayılmış, mahallar, qəzaların tarixçəsi qələmə alınmışdır.
Şəhriyargilin kitabı bu baxımdan dəyərlidir.
Doğulduğum yerin tarixçəsi və coğrafiyasından mən əsərlərimdə az-çox soraq vermişəm. Bir də dönürəm ona: Bu yerin tarixçəsi lap qədimlərdən başlanır. Üzü Ziyarata dayananda, Cəbrayılın sol yanı Laçın, Qubadlı, Həkəri boyu üzyuxarı dağlardı. Şimal səmtdən – Ağcakənd və Dolanlardan Qafan dağları görünür. Başda Ziyarat dağıdır. Bu dağ ətrafdakı bütün zirvələrdən ucadır, divar təki sal dağdır, Ziyaratın o üzü Tağ, Kirs dağlarının meşəli ucalıqlarıdır. Ondan sağa yenə dağlardır, Hadrut səmtə, Balyand dağına gedib qovuşur. Ziyaratın hər iki yanından Araza doğru uzanan qollar getdikcə alçalır, dağlar təpələşir, axırı gedir düzəngaha çıxır. Arazın qırağında bu torpaqlar tükənir. Oradan o yana örüş-örəndir. O tayda yenə dağlar ucalır, Qaradağ silsiləsi yüksəlir.
Beləliklə, Cəbrayılın coğrafiyasını bu sayaq aydınlaşdırmaq olar: Ziyaratdan Araza, Şimaldan Cənuba, Dağ Tumas, Həkəri çayından Şərqə – Balyand dağlarına doğru. Balyandın o üzündən Qarabulaq – Füzuli torpaqları başlayır, Ziyaratın o üzü Hadrut, daha o yanlar Şuşa ərazisidir. Həkəridən o yana Qubadlı, Zəngilandır.
Cəbrayılın ən məhsuldar torpaqları Arazbardır, taxıl yerləri başlıcası Quycax, Daşkəsən səmtdədir. Dağavarda sərin bulaqlar var – Ayı bulağı. Tanınmış, sayılan ocaq – Hacı Qaraman, Ziyarat ətəyi, Sirik yaxınlığındadır. Qaraman nəslinin insanları da orada dəfn edilmişlər. Bütün el Qaraman ocağına and içir, uzaqlardan oraya qonaqlar gəlir.
Siftə gedişimdi Qaramana. Bir dəstə qonaqdıq. Kəndin kişiləri qarşıladılar. Biz qədim mədrəsəyə yollandıq. Yıxılan dam dirəyindən bəlli. Mədrəsə bir iri damdı, üst torpaqdı, qapısı görünür, meşədən kəsilmiş palıd girdınından idi. Qapının tərpənə bilməsi üçün həngama əvəzinə, ağacdan girdə fır düzəltmişdilər. Fır topuğ çökəyə girir, qapını açıb bağlamaqdan ötrü fırlanırdı.
Bir iş təəccüblüydü. Bu iri damın üstünü torpaqla necə örtmüşdülər torpaq havada, tavanda dayanmışdı. Anlatdılar. Əzəlcə torpağın altını qazmış, kürümüş, çıxarmış, beləliklə üst bütöv, sal qalmışdı.
Xırda hücrələr vardı, burada tələbələr qalırmışlar.
Mədrəsənin nə zaman tikildiyi divara ərəb əlifbası ilə yazılmışdı. Əski əlifbanı mən oxudum. Min altı yüz… neçənci ildisə dürüst yadımda qalmayıb.
İş burasında idi ki, el-obanın tanıyıb and içdikləri bu ocaq baxımsız, tör-töküşdü. Şagirdlərin keçmişdə qalıb, yaşadığı hücrələrdə hinduşqa, toyuq-cücə saxlayırdılar, dana-buzov buraxılırdı buraya, dini mərkəz, müqəddəs guşəyə. Bu yeri büsbütün çirkaba, üfunətə bulamışdılar. Guya oraya güvənir, ziyarətgah, pir sayırdılar. Hücrələri o kökdə görəndə mən bərk hirsləndim. Bizim əmiuşağı səmtdən qohumlardan buraya yaxın yaşayan vardı. Araya çıxdılar. "Ayıb döyülmü, bəs, el-obanın yüksək tutduğu, and yeriniz olan qədim ocağı, allah evini bu kökdə saxlayırsınız? Toyuq-cücə hininə çevirmisiz! Bura tarixi abidədir".
Eşitmişdim Molla Vəli Vidadi buralara, Vaqiflə görüşə gələndə baş çəkərmiş. Deyilənə görə o, yaxındakı Şıxlar qəbristanında basdırılmışdı. Vidadi həmin bu mədrəsədə dərs də verərmiş əkinçi balalarına.
Mədrəsəni, məscidin içini oradaca təmizlətdik. Tapşırdıq ki, dana-buzov, toyuq-cücə saxlamasınlar orada, ayıbdır. Günahdır!
Cəbrayıl əhlinin yaylaq yeri keçmişlərdən Ziyarat dağı olmuşdur. Yeyib-içənlər Ayı bulağının üstünə gəlirdilər. Rəhmətlik anam danışardı, Ziyaratda ailəlikcə necə yaylayıblar. Bu yaylaq əlbəttə böyük qoyun, mal sürülərinə darlıq eləyərdi. İri sürülər, ilxılar Bazarçaya tərpənirdi, Ziyaratsa az adam, təkəmseyrək ailələr üçün əlverişli imiş. Tərəkəmə, bizim heyvandarlar Sisyan, Bazarçay dağlarına gedərdilər. Cəbrayılın hər bir obasının, kəndinin orada, Bazarçaydan üz yuxarı dərə boyu yurd yerləri vardı. Hər kəsin yurdu öz kəndinin adıyla bəlliydi. Ermənilər Zəngəzuru, oraları aldılar. Qoymadılar tərəkəmə elləri dədə-baba yaylaqlarına köçsünlər. Hər daş-qayası türkcəazərbaycanca adlandırılmış dağlar min illərdən bəri tərəkəmə yaylağıydı. Bazarçaydan o üz, gedib çıxır Biçənəyə, Şahbuz üstünə, Batabata, bir yandan da Ordubada. Bazarçay səmtdən də Azərbaycan Naxçıvanla birləşir, torpaqlar bikirləşirdi. Necə ki, aşağıdan, dəmir yolu boyu Meğridən də Azərbaycan qədim torpağı Naxçıvanla birləşirdi.
İndi, büsbütün dəyişmişdir. Ermənilər əzəlcə Göycəyə, Şərura, Qəmərliyə, Vedibasara, Basar-Keçərə yiyələndilər. Sonra bizim Sisyan, Bazarçay yaylaqlarımızı tutub, oraya getməyimizə yol vermədilər. Daha sonra böyük işğal başladı. Dağlıq Qarabağdan üstəlik, Qarabağın başqa yerlərini şəhər, kəndimizi işğal etdilər, hərbi yolla, rus imperiyasının yardımı ilə Azərbaycan torpaqlarını qamarlayıb tutdular. Şuşa, Ağdam, Kəlbəcər, Laçın, Zəngilan, Qubadlı, Füzuli, Cəbrayıl keçdi erməni hərbi qüvvələrinin caynağına. Azərbaycan torpağının gözəl guşələri gündüzün günortasında hayasız bir basqınla, Kremlin qurması ilə zəbt edildi, yurdları, ev-eşiyimizi taladılar, arvad-uşağı qızgəlini girov apardılar. Başlayıblar əkib-biçməyə bizim torpaqlarımızı. Ermənilər arxayınlaşıb, günü-gündən oturaqlaşır, yerlərini bərkidirlər. Erməni Kəlbəcərin İsti-suyunu, qızıl-mis mədənlərimizi torpaq qarışıq qazıb, kürüyüb aparır. Qarabağın bir milyon əhalisi cındır çadırlarda, Biləsuvarın, Muğanın düzlərində, ilan mələyən çöllərdə qırılır.
Dolaşıq bir işə düşmüşük. Heyf səndən, Qarabağ, heyf səndən Şuşa! Yazıq sənə Ağdam! Qalxmalıdır! Daha millət ovunmamalı, yeriməlidir düşmən üstünə. Körpəmizdən ağsaqqaladək hamı – Vətənin bu yaralı, parçalanmış günündə döyüşə girməliyik. Bizim istəyimiz haqdır, biz öz halal, doğma torpaqlarımız uğrunda döyüşə başlayırıq.
Mən sıra ilə, keçmişdən başlayıb aramla gələcəkdim. Dərd məni oynadır. Qarabağ, bu müharibə, qaçqın-köçkün, durum barədə sakit danışmaq olmur.
Yasamala qalxan pillələr doludur Qarabağın qaçqın uşaqlarıyla. Körpə cocuqlardır, eləsi var üç, dörd yaşında. Bunların Vətəni yoxdur, yurdu yoxdur. Bunlar yataqxana künclərində,