M.P.Vaqifi, Aşıq Ələsgəri dərindən bilirdi. Kiyevdə əsgərlikdə olanda evə şeirlə məktublar yazarmış… İyirmi-otuz ildir ki, bu şeirləri çap etdirmək istəyirəm, ancaq hər dəfə saralmış vərəqlərə baxanda düşünürəm ki, əgər atam çap elətdirməyibsə, deməli, lazım deyil.
… Bir dəfə böyük yazıçımız İsmayıl Şıxlı əlyazmalarını mənə vermişdi. Məşhur “Cəbhə gündəlikləri” də orada idi, gənclikdə yazdığı romantik şeirlər də…
Familim Şıxlıdı, adım İsmayıl,
Haradasan, yatmış baxtım, tez ayıl…
… Tədqiqatçı marağı güc gəldi, özü ilə məsləhətləşmədən şeirlərini yığıb mənasız bir qəzetdə kiçik ön sözlə çap etdirdim. 80-ci illərin sonu 90- cı illərin əvvəlləri idi. Həmin mənasız qəzetin mənasız redaktoru hörmət qazanmaq üçün bu barədə İsmayıl müəllimə xəbər vermişdi… Böyük yazıçımız mənə zəng edib əvvəl əlyazmalarını istədi, sonra da dedi ki, mən o şeirləri çap etdirəsi olsaydım, qırx il bundan qabaq etdirərdim…
Deməli, lazım deyilmiş… Və deməli, lazım deyil.
Atam Qulu müəllim əlifbanı mənə beş yaşımda öyrətdi. “Koroğlu” kitabının 50-ci illər nəşrini oxuda-oxuda… Əvvəl bir qolun məzmununu danışırdı, şeirləri əzbər deyirdi, sonra həmin qolu oxudurdu. Mən bilirdim ki, bu səhifədən o səhifəyə qədər nə yazılıb, ancaq hərflər tez-tez yadımdan çıxdığına görə konkret olaraq nəyin harada yazıldığını çaşdırırdım. Ancaq bu çox çəkmədi.
… Bir dəfə anam gəldi ki, hələ tikilib qurtarmamış təzə evimizin kölgəsinə kilim sərib atamla oturmuşuq, ağır işdən sonra mən “Koroğlu ilə Kürdoğlunun qolu”nu oxuyuram; o yerdəyik ki, Kürdoğlu Koroğlunu iki dəfə yıxıb, indi ata tanımadığı oğlunu məcbur edir ki, onunla üçüncü dəfə güləşsin… Gözümün yaşı kitabın səhifələrinə tökülürdü, ancaq davam eləyirdim. Anam əlindəki çaydanı yerə qoyub gülə-gülə:
– Sizə nə olub, niyə ağlaşırsız, – deyəndə başımı qaldırdım, gördüm ki, atam da əməlli-başlı kövrəlib.
Və mən məzmundan mətnə, mətndən məzmuna rahat keçməyin inersiyasını “Koroğlu”dan (və atamdan!) öyrəndim.
… Bizim geniş ailədə hamı danışardı – “yerili”lər də, “gəlmələr” də… Hərə öz “dili”ndə… Baş vermiş əhvalatları elə danışardılar ki, həmin əhvalatların özünün bu qədər təsiri, əhəmiyyəti, bəkə də, yox idi. Danışa-danışa sevinər, fəxr edər, yaxud kədərlənərdilər; halbuki haqqında danışdıqları əhvalatlar baş verəndə heç bunun yarısı qədər də həyacanlanmamışdılar… Eyni hadisənin şahidi olmuş adamlardan biri o birinin sözünü kəsib “elə olmamışdı, dayan mən deyim” deyib məharətini işə salar, daha məharətli birisi mey-dana çıxana qədər davam edərdi. Heç kim heç kimə “sən yaxşı deyə bilmirsən” demirdi, sadəcə “sən bilmirsən” deyirdilər.
… Babam eyvandakı taxtın üstündə oturub Vedidə keçirdiyi günləri, dağları, meşələri, bulaqları yadına salıb hərdən bir pəsdən nə isə oxuyardı. Qızları-gəlinləri xısın-xısın gülüşərdilər. Çünki qızları o yerlərdə ikən uşaq olmuşdular, yadlarında az şey qalmışdı, gəlinlər isə o yerləri ümumiyyətlə görməmişdilər.
Böyüklərə qulaq asa-asa uşaqlar da böyük-böyük danışırdılar… Bir dəfə evimizin kiçiyi Aslan haqqında xəbər gəldi ki, siqaret çəkib. Bu çox böyük qəbahət idi. Uşağı “məhkəmə”yə çəkdik. Adam danlamaqda usta olan əmim söhbəti çox uzaqdan başladı: “Oğul, sən indidən tərbiyəsiz bir yol tutmusan, belə getsə… Bax sənin baban papiros çəkməyib, atan çəkməyib, mən çəkməmişəm, böyük qardaşın çəkmir…” Bir az fikirləşib təəssüflə “bircə nənən çəkirdi, o da…” deyə rəhmətlik anasına haqq qazandırmaq istəyəndə danlanmaqdan pörtmüş uşaq cəsarətli bir təmkinlə: “Əmi, hamınız babamın yolunu davam etdirirsiz, çəkmirsiz; mən nənəmin yolunu davam etdirib çəkəcəm” – dedi. Əmi gördü ki, onun sadəlövh məntiqi şüşə parçası kimi daşa dəyib çilik-çilik oldu. Və təcrübəli yuxarı sinif müəllimi aşağı sinif şagirdinə – qardaşı oğluna baxıb kövrələndə Aslan “əmi, elə-belə şey idi, narahat olma, daha çəkən deyiləm” dedi.
Babam nəvələrinə “Nizami kişi! Şahin kişi! Daşdəmir kişi!..” deyə müraciət edərdi. Ən kiçiyimizə də “Aslan kişi!” deyərdi… Bizim də kişi olmaqdan başqa çərəmz qalmırdı.
Orta məktəb müəllimlərimiz, nə qədər bilikli olsalar da, yerli dialektdə danışardılar. Hətta yadımdadır ki, rus dili müəllimimiz imla deyəndə əvvəl mətnə baxıb “Minqeçaur”, sonra təkrar eləyəndə “Mingəçöür” deyirdi. Və müəllimin günahı ucbatından səhv yazıb aşağı qiymət alan uşaqlar etiraz edəndə heç nə olmamış kimi hələ bir hirslənirdi ki, “əvvəl necə deyirəm, çalışın elə yazın, dala qalmayın”… Anaq bu “yerli nitq mühiti” o qədər təbii idi ki, Bakıdan yeni gəlmiş müəllimlərin (onlar da kənddən getmişdilər) ədəbi tələffüzünə bir təhər baxırdıq. Və yavaş-yavaş onlar da “düzəlirdilər”…
Hər nə isə… Biri var idi, biri yox idi. Belə bir kənd, belə bir ünsiyyət mühiti var idi.
Mən həmin kənddə – Qazax (indiki Ağstafa) rayonunun Zəlimxan kəndində “yerli” və “gəlmə”lərin “ziddiyyətli” dil-ünsiyyət mühitində boya-başa çatdım. Ona görə də düşünürəm ki, mənim dil təfəkkürümdə müxtləif türk tayfa (və xalq!) dillərinin təbii (və tarixi!) diferensiasiyası əks olunur.
* * *
Orta məktəbin son siniflərində oxuyanda jurnalist olmaq arzusu ilə alışıb yanırdım. Və başqa bir sənət sahibi olacağımı xəyalıma belə gətirmirdim. Hər şeydən əvvəl ona görə ki, bu dünya ilə nə üçün (və nəticəsinin necə olacağını!) dərindən kəsdirə bilməyəcəyim bir davam vardı… Ancaq ADU (indiki BDU)-nun jurnalistika fakültəsinə sənəd vermək istəyəndə iki il iş stajı tələb etdilər. Mətbuatda çap olunmuş yazılarım da köməyə gəlmədi. Və başladım özümə ayrı sənət-ixtisas axtarmağa…
Hüquq fakültəsi. Alınmadı… Tarix. Alınmadı… Hər yerdə iki il iş stajı… Universitetin geniş idman zalında yuxarısında “Filologiya fakültəsi” yazılmış guşəyə yaxınlaşdım. Sənədlərimi qəbul elədilər.
Və demək olar ki, bütün avqust boyu davam edən, hər saatı həyəcanlarla dolu qəbul imtahanları başladı. İlk imtahanımız ədəbiyyatdan yazılı idi. “Mənim ilk müəllimim” mövzusunda, o zamankı təbirlə, sərbəst mövzuda yazdığım inşadan neçə alacağımı səbirsizliklə gözləyirdim. İlk uğurdan, yaxud uğursuzluqdan çox şey asılı idi.
…Sənədlərimi verdiyim guşəyə yaxınlaşanda gözüm “ədəbiyyat yazıdan kəsilənlər”in siyahısına sataşdı. Adlar- soyadlar yazılmamışdı, yalnız imtahan vərəqələrinin nömrələri vardı. Ürək döyüntümün nəfəskəsici sədaları altında nömrələri diqqətlə nəzərdən keçirdim, bildim ki, kəsilməmişəm…
Ən böyük biabırçılıqdan qurtardıq!..
Bütün