çalışmışdır.3
H.Z.Tağıyev N.Nərimanovun ictimai və yaradıcılıq fəaliyyətinə hərtərəfli dəstək vermişdir. N.Nərimanovun “Nadir şah” tarixi dramı H.Z.Tağıyevin vəsaiti ilə çap edilmiş və onun xahişi ilə 1905-ci ilin fevralında fars dilinə tərcümə olunmuşdur.4 Həmin əsərin teatrda səhnələşdirilməsi uzun müddət Rusiyanın hökumət senzorları tərəfindən qadağan olunsa da, nəhayət, 1906-cı ilin yanvarında pyes ilk dəfə məhz Tağıyev teatrının səhnəsində rus dilində oynanılmışdır.5
1905-1907-ci illər rus inqilabı dövründə N.Nərimanov H.Z.Tağıyevin maliyyələşdirdiyi “Kaspi” və “Həyat” qəzetlərində mövcud ictimai-siyasi quruluşa qarşı tənqidi, bəzən isə hətta radikal xarakterli məqalələrlə çıxış etmişdir.
1906-cı ilin martında N.Nərimanov H.Z.Tağıyevin fəxri sədri olduğu “Nicat” xeyriyyə cəmiyyətinin idarə heyətinin üzvü seçilmişdir.
N.Nərimanovla H.Z.Tağıyev arasında 1906-cı ilin avqustunda Bakıda keçirilən müsəlman müəllimlərinin qurultayında baş vermiş insidentə baxmayaraq, onların sonrakı münasibətləri yenə də qarşılıqlı hörmətə söykənirdi. 1920-ci ildə Azərbaycanda sovet hakimiyyəti qurulandan sonra N.Nərimanov yeni hökumətin başçısı təyin olunmuşdu. Məhz onun səyi nəticəsində H.Z.Tağıyev bolşeviklərin təqiblərindən xilas edilmişdi. H.Z.Tağıyevin bütün varidatı sovet rejimi tərəfindən müsadirə olunsa da, N.Nərimanov ona və ailəsinə Mərdəkandakı bağ evində qalmağa imkan yaratmışdı.
Nəriman Nərimanovun 1900-cü ildə Bakıda Axundov mətbəəsində Azərbaycan dilində çap etdirdiyi “Hacı Zeynalabdin Tağıyevin əlliillik məişəti və cəmaatə xidmətləri” kitabı böyük xeyriyyəçinin uşaqlıq illərindən başlayaraq, XX əsrin əvvəllərinədək keçdiyi həyat yoluna yığcam bir baxışdır. Adından göründüyü kimi, əsər H.Z.Tağıyevin sahibkarlıq və ictimai fəaliyyətinin 50 illiyi münasibətilə və 1901-ci ilin sentyabrında keçiriləcək yubiley tədbiri ərəfəsində yazılıb. Kitabın xeyli hissəsi millətə xitabən deyilən nəsihətamiz və ibrətamiz sözlərdən ibarətdir. N.Nərimanov H.Z.Tağıyevin palçıq daşıyandan milyonçu-sahibkara qədər keçdiyi yolu, qazandığı nailiyyətləri, rastlaşdığı çətinlikləri ətraflı təsvir edərkən onu digər zənginlərə bir nümunə kimi göstərir.
Əsərdə müəllifin tez-tez işlətdiyi pafoslu epitetlər N.Nərimanovun H.Z.Tağıyevin maddi köməyi ilə oxumasına cavab olaraq öz qəhrəmanını həddindən artıq mədh etməsi kimi başa düşülə bilər. Lakin bu, kökündən yanlış fikirdir, çünki əsər nəşr olunanda N.Nərimanov hələ ali təhsil almırdı və yuxarıda deyildiyi kimi, Novorossiya Universitetinə 2 il sonra – 1902-ci ildə daxil olmuşdu. İkincisi isə, N.Nərimanovun kitabda sadaladığı faktlar H.Z.Tağıyevin, həqiqətən, gördüyü işlərin təsviridir və burada heç bir şişirtməyə yol verilməyib.
N.Nərimanov H.Z.Tağıyevin Azərbaycan milləti və bütövlükdə müsəlmanlar üçün gördüyü xeyirxah işlər haqqında bəhs edərkən bir vacib məqama da toxunur. Əslində bu məqam əsərin aktuallığını, ideya xəttini, onun təkcə H.Z.Tağıyevin yubileyinin keçirilməsi xətrinə yazılmadığını əyani nümayiş etdirir. Müəllif yazır ki, H.Z.Tağıyevin varlığı azərbaycanlıların və bütün müsəlmanların başqa millətlər yanında başlarını uca edir: “…Qeyrətli Hacının vətənə, millətə və insana olan səxavətindən sonra xarici millət deyə bilərmi: müsəlmanlar nadan, vəhşi, ictimai və dövlət işlərinə yaramayan tayfadır?”
N.Nərimanovun “Hacı Zeynalabdin Tağıyevin əlliillik məişəti və cəmaatə xidmətləri” kitabı ikinci dəfə 1993-cü ildə filologiya elmləri namizədləri Əbülfəz Haşimoğlu, Əkrəm Bağırov və Paşa Əlioğlunun tərtib etdikləri “Hacı Zeynalabdin Tağıyev” məcmuəsində işıq üzü görmüşdür.6 1994-cü ildə isə əsər filologiya elmləri doktoru, professor Teymur Əhmədovun redaktorluğu ilə ayrıca broşür şəklində çap olunmuşdur.7 Hazırkı mətn adları çəkilən iki nəşr əsasında hazırlanaraq, cüzi redaktə edilmiş və müasir Azərbaycan dilinə uyğunlaşdırılmış variantda təqdim olunmuşdur.
Nəriman Nərimanov
Hacı Zeynalabdin Tağıyevin əlliillik məişəti və cəmaatə xidmətləri
Ey gənc, ixtiyari zair!
Ey aqilü biqərari zair!
Manəndi-kab söylə-söylə:
Bilməm haraya gedirsən öylə.
Yüz dəxi eyləsən siyahət
Bir kərə düşün ki, ən nəhayət:
Aramkəhin bu yer deyilmi?!
Bu qəbri bəqa əsər deyilmi?!
Doğrudur! Yüz səyahət etmək, yüz dolanmaq, yüz çalışmaq: axırımız qara torpaqdır… İnsanın başında yüz min qara yazılar, yüz min fikirlər! Həyatda yüz min dərələr, yüz min quyular, hesabsız açılmayan düyünlər, ruzigarın yüz min oxları, gündə min dəfə nəfsini satmaq, pərvanə kimi özünü odlara yapmaq, səadətdə dəfələrlə ölüb dirilmək, tək nəfsin üçün min nəfsi puç etmək – bunlar hamısı nədən ötrüdür? Həyatdan ötrü deyilmi? Həyat nədən ötrüdür? İnsanın dəyirmanı boş qalmamaqdan ötrümü? Heyif! Təəssüflər olsun! Hərgah belədirsə.
Yırtıcı heyvan şikarını edib, qarnı tox olanda qeyri-şikar dalınca getmir. Yoxsa insan yırtıcı heyvan insafında da olmadı? Çox heyif!
“Gər qara daşı qızıl qanilə əlvan edəsən!
Rəngi təğyir tapar, ləli-Bədəxşan olmaz!”
Elə də biz: ha çalışaq özümüzü tərif etməyə, ha çalışaq murdar sifətlərimizi pünhanda tutmağa – insaf məqamında yırtıcı heyvandan alçaq, biinsaf, bimürvət görünürük. Həmin məsələ bizim üçün nəhayətdə ağırsa da, nə xeyri, belədir, əzizim.
Hərgah insanın həyatı həqiqət bir yemdən ötrü olsaydı, onda nə lazım olmuşdu bizim üçün aləmi xəlq eləyənin gözəl və birinci bəxşişi ki, şüur olsun? Bəli, insan ancaq şüurla heyvandan ayrılıbdır. Belə olan surətdə demək olarmı ki, insan həyat edir dəyirmanı buğdasız qalmamaqdan ötrü? Hərgah belə olsaydı, nə lazım düşmüşdü milyonlarla adamlar şan-şövkətindən əl çəkib xalqı düz yola gətirirdilər və meydani-hərbdə həqiqəti tapmaq üçün canlarını fəda edirdilər. Həqiqət meydanında can fəda edənlər gözləri görüb ağılları qəbul etmirdi ki, bunlarla bir cinsdə olan insan zülmətdə qalıb əqli paslansın və ürəyi daş olsun! Bu insanlar öz həmvətənlərini nadan görüb, onları nadanlığın zindanından xilas etməyə çalışırdılar! Bu fədakarlar Böyük Allahın gözəl olan nemətini öz vətəndaşlarında uyğun gəlmədiyini görüb, həmin nemətin cilalanmasına çalışırdılar. Bu şəxslər öz məqsədlərinə çatmaq üçün şan-şövkətdən, mal və dövlətdən, həyat yoldaşlarından və övladlarından keçirdilər. Həqiqət! Hərgah yaşamaq hər şəxsin yalnız öz nəfsinin xoş keçməyindən ötrü olsaydı, bu adamlar dünyanın ləzzətindən üz çevirməzdilər.
İndi məlum olur ki, Xudavəndi-aləm insanı heyvandan şüurla ayırıb, onun boynuna bir təklif qoyubdur. Böyük təklifdirmi? Bəli, çox böyük, çox ağır təklifdir… Bu təklif