bizi azad etdilər.
Çıxdım. Ev yox, pul yox. Nə edim? Saatımı verdim bir nəfərə, dedim ki:
– Əgər pulunu qaytarsam, verərsən, qaytara bilməsəm, saat sənin olsun.
O pul ilə birtəhər gəlib çıxdım Naxçıvana.
…Bacısı illər uzunu ürəyində gizli saxladığı arzusunu Cavidə bildirir. Nə qədər tərifləyir, nə qədər yalvarırsa razı sala bilmir ki, bilmir. Cavid şərt kəsir:
– Gərək özüm görəm, görməsəm "hə" deyə bilmərəm.
Böyük qardaşının arvadı deyir:
– Mişkinazı çağırım gəlsin bizə, deyim, gəlsin, mənim tikiş maşınıma baxsın. Sən də onu orda görərsən.
Müsahibim olmadığı üçün onlara yaxın get-gəlim yoxdu. Bir gün qardaşı arvadı bizə gəldi. Anama:
– Maşınım yaxşı tikmir, olarmı Mişkinaz bizə gedib maşına baxsın?
Getdim. Böyük bir evdi. Yarı hissəsindən o yana iki dənə böyük sandıq qoyub üstünə yük yığmışdılar. Cavid də oturub yükün arxasında. Məni də üzü yükə tərəf oturtdular. Demə işıq dal tərəfdən düşdüyü üçün məni yaxşı görə bilmir, ona görə də razılıq vermir. Bir-neçə gün götür-qoy edirlər. Axırda o qərara gəlirlər ki, məni bu dəfə də bacısıgilə çağırsınlar.
…İçəri girəndə gördüm, samovarı qoyub, dairəvi oturub çay içirlər. Məni təyin olunmuş yerdə oturtdular. Sən demə, Cavid də o biri evdə qapının arasından baxırmış.
Razılıq verir. 1918-ci ildə evləndik.
Mən savadsız idim.[3] Oxumaq, savad almaq çoxdankı arzum idi.
Gələndən bir neçə gün sonra, Cavid mənə dərs verməyə başladı. Özü də məktəbdə müəllimlik edirdi. Bir neçə aydan sonra onu maarif idarəsi tərəfindən Bakıya göndərdilər. Oradan böyük qardaşına məktub yazır: "Münasib bir adamla Mişkinazı göndər".
Cavidin kiçik qardaşı ilə, onun ailəsi də bizimlə bir yerdə, Bakıya gəldik. Necə gəldik? Naxçıvandan Tiflisə dörd-beş günə çatdıq. O zaman yol oradan idi. İndiki təzə yol yox idi. İllərin ağır vaxtlarıydı. Qatar gündüzlər gedir, gecələr dayanırdı. Üç günlük yolu bir həftəyə gəlib çıxdıq Bakıya. Kiçicik bir ev kirələdik. Evdə heç bir şey yoxdu. O çətinliklə ki, biz gəlmişdik, evə dair heç bir şey gətirə bilməmişdik… Cavid orta məktəbdə dərs deyirdi. Axır vaxtlar isə dərsi çox azaldı, vəziyyətimiz günü-gündən ağırlaşdı.
Bir dəfə evdə oturmuşdum. Gəlib gördü ki, bikefəm. Dedi:
– Bax, əsl qaçqına bənzəyirsən. Boş ev, boş ocaq, boş bucaq. Buna bir şeir yazmaq lazımdı.
– Canın sağ olsun. Həmişə belə olmayacaq ki…
"Qaçqın" şeirini o vaxt yazmışdı.
Maarif idarəsi tərəfindən guya nəzərə alaraq ona qız məktəbində əlavə dərs verdilər. Molla oğluydu deyə, şəriət müəllimi təyin etdilər. Buna çox əsəbiləşdi. Ona baxmayaaq, dərs deməyə getdi. Getməmək mümkün deyildi. Heç yerdən bir gəlir yox idi…
Cavid deyirdi:
– Sinifə girdim. Dedim, qızlar. Məni sizə şəriət dərsi demək üçün molla göndəriblər. Ancaq mən molla deyiləm.
Qızlardan biri:
– Yox, biz istərdik ki, siz bizə ədəbiyyatdan dərs verəsiniz, – dedi.
– Mən də o fikirdəyəm, – dedim.
Bir neçə gün belə dərs dedim…
Bir gün müdir məni çağırdı:
– Cavid əfəndi, bu necə dərs verməkdi?
– Mənim şəriət dərsim budu.
O gündən dərs kəsildi.
1920-ci ildə xəstələndim.
Bir gün kitablarından bir neçəsini ayırdı. Soruşdum:
– Onları neynirsən?
– Bir nəfər istəyib, ona verəcəm, – dedi.
Kitabları götürüb getdi. Bir neçə saatdan sonra gəldi. Mənim dərmanımı, qənd, çay, çörək, ət alıb gətirdi. Onda bildim ki, kitabları satdırıb. Çünki pulu olmadığını bilirdim. Amma çox fikirliydi. Çünki hər kitabı bir neçə dəfə əlinə alıb yerə qoyurdu. Ağladım. Məni ağlayan görüb:
– Adam dar gündə dözümlü olar. Həmişə belə olmayacaq ki, – dedi.
– Sən darıxdığın üçün ağladım…
– Keçib gedər, darıxma. Dar günün ömrü az, acısı çox olar.
Amma özü daha çox qəmgin idi.
Bir azdan uşaq da xəstələndi. Ağ yun parçadan kostyumu vardı. Onu istədi:
– Verim, satsınlar… Ancaq daha ağlamayasan.
– Yox, daha ağlamaram. Uşaq xəstədi. Ona xüsusi yemək, dərman lazımdı.
Uşağın biri öldü.[4] Belə ağır bir vəziyyətdə Cavid üçün işləmək çox çətin idi. O ərəfədə yazdığı bir əsərini cırıb atdı:
– Belə bir ovqatda yazılan əsər heç nəyə yaramaz, – dedi.
Xeyli əziyyətlərdən sonra onu Darülmüəlliminə müəllim təyin etdilər. Get-gedə vəziyyət dəyişdi.
Cavid sənətini çox sevirdi. Bir əsərinin üzünü dönə-dönə köçürərdi. Özü istədiyi kimi tamam hazır olmayınca üzə çıxarmazdı. Əl yazısı nə qədər qatmaqarışıq olurdusa, üzünü köçürəndə o qədər təmiz, o qədər səliqəli olardı ki, elə bil çapdan çıxıb. Dəftərin üstünə suçəkən kağız qoyardı ki, ləkə düşməsin. Əksərən gecələr işlər, gündüzlər üzünü köçürərdi… Yazı masası o biri evə keçən qapının yanındaydı. Evin quruluşunu dəyişmək mümkün deyildi. Ona görə də işlədiyi vaxt çox gir-çıx etməzdim. Uşaqları ona mane olmağa, səs salmağa qoymazdım. Bir gecə uşaqlar yatmışdılar, mən də oturub kitab oxuyurdum. Bir az sonra durub o biri evə keçmək istədim. Baxıb gördüm elə məşğuldu ki, keçmək mümkün deyil. Nə qədər yavaş keçsəm yenə fikri dağılacaq… Əl hərəkətləri ilə kiminləsə danışırmış kimi hərəkətlər edirdi. Qayıdıb yerimdə oturdum. Kitabın vərəqini çevirməyə də ehtiyat edirdim ki, birdən fikri dağılar. Bir xeyli sonra ayağa qalxdı. Gördü ki, oturmuşam. Soruşdu:
– Sən yuxusuz qaldın, niyə gedib yatmadın?
– Qıymadım. Sənin fikrini dağıtmaq istəmədim.
– Bu gecə çox yaxşı işlədim. Onun da səbəbi sən oldun. Sənə qurban olum, sən olmasan mən ölərəm.
Həmişə belə deyərdi. Hər gün nahardan sonra bir-iki saat yatardı. İşləməyə başlamazdan əvvəl arada bir fincan tünd qəhvə içərdi, ayaqlarını isti suya qoymağı çox sevərdi. Özünün xəbəri olmadan hazır edərdim, əziyyət olmasın deyə, razı olmazdı. O gün də belə etmişdim. Həmişə çalışardım ki, o rahat olsun. İşləyən vaxt heç kim ona mane olmasın.
Çox