isə Səidi ağır günlər gözləyirdi.
Ordubadi Tiflis həbsxanasında yaşanan iyrəncliklər haqqında da məlumat verir. Burada müharibənin məhbəslərdə homoseksualizmə səbəb olduğunu yazır. Belə ki, burada qaldığı məhbəsə yaşları 18–20 arası olan 32 nəfər rus uşaqlar da salınmışdı. Onlar müharibənin gətirdiyi səfalətə görə oğurluq etdiklərindən həbs olunmuşdular.
“Çoxdan bəri qadından və azad həyatdan ayrılmış, müsəlman əxlaqsızlıqlarından təşkil edilmiş bu həyasız kütlə bədbəxt uşaqların üzərindən olmazın həyasızlığı yapırdılar. Hər bir uşaq gecədə heç olmasa 6–7 nəfər caninin şəhvətini soyutmağa məcbur olurdu. Qoyulan qaydaya görə, hər bir uşaq bu gecə kimin yanında yatacağını vaxt ikən düzəldilmiş şifahi cədvəl üzrə bilirdi… Bunların içərisində ən gözəli Jorka ilə Volodya idi. Bunlara həbsxananın qolu zorbalıları sahiblənmişdi. Volodyanı iranlı Məşədi Hüseyn, Jorkanı isə Baqrat saxlayırdı”.
…Tiflis həbsxanasından sonra Ordubadi Bakıya, Bayıl həbsxanasına göndərilir.
Burada o, həbsxanaya düşmüş Bakı qoçuları Teymurla Ağakərimin himayəsində qalır. Belə ki, Ordubadini tanıyan qoçular onu öz hücrələrinə yerləşdirir, rahat olması üçün hər cür şəraiti yaradırlar. Ordubadi çar məmurlarının bu qoçuların qarşısında necə tir-tir əsdiklərini, əslində həbsxananın sahiblərinin qoçular olduğunu yazır. Hər gün qoçulara çöldən cürbəcür yeməklər gəlir, qoçular öz adamlarını həbsxanaya çağıraraq onlara əmrlərini verir, məhbuslara yardım edir, həbsxanada öz qayda-qanunlarını tətbiq edirlər.
… Nəhayət, məhbuslar Rostov stansiyasına çatırlar.
“Vaqondan düşdük. Ətrafda qadın və kişilər də vardı. Bir səs eşitdim:
– Odur, özüdür, uzunboylu, qabaqda dördüncü məhbus”.
Bu Raya idi.
Burada qaldığı müddətdə Səid müxtəlif yerlərdə işlədilsə də, Rayanı tez-tez görə bilirdi. Raya ona aşiq olmuşdu. Hər gün onu görməyə çalışırdı. Lakin günlərin birində Raya həbs olunur.
“Mənə nə olubsa, polkovnik Ştraubedən olub. Çünki o alçaq məni sevirdi. Mən isə onunla yaşamaq istəmədim”.
Çar həbsxanalarında qadınların başına gətirilən faciə isə Səidə bəlli idi. Ona görə də, o, bu hadisəni dəhşət içində qarşılayır…
Nəhayət, Səid sürgün olunacağı Sarıtsin şəhərinə çatır.
Sürgündə yaşayan Səid burada 50 manat rüşvətlə pasport əldə edir və Rostova qayıdaraq Rayanı ziyarət edir. Raya isə dəlixanaya salınmışdı…
Bir il sonra Rayanın anasından Səidə məktub gəlir:
“Raya son vaxtlar tez-tez bayılırdı. Zəifləmişdi, solmuşdu, xəstəliyi artmışdı. Daima vəhşətlənərək, “budur, yenə də gəldilər” – deyə qışqırır və bağırırdı”…
Səid anlamışdı, Mələknisənin başına gətirilənlər onun da başına gətirilmişdi. Və o, son dəfə bayılandan sonra ayılmamışdı.
… “Rayanın qəbri üstə bir dəstə gül qoyub qayıtdım. İndi də o gül və bir yığın torpaqdan ibarət olan qəbir gözümün önündədir”.
Bolşeviklərin qələbə qazanmasından sonra Səidin sürgün illəri də bitir və o, əvvəlcə Həştərxana gəlir, burada, Teymurxanşurada çalışdıqdan sonra Bakıya getməyə qərar verir. Çünki artıq Bakı da bolşeviklərin əlində idi…
“O günlər “Əxbar” qəzeti çıxırdı. Mən Bakıya gələndən iki gün sonra həmin qəzetə müdir müavini təyin olundum”.
Məmməd Səid Ordubadi iş otağında
Familiyamız
Atam Hacağa Məhəmməd oğlu yeddi arxa keçdikdən sonra Şah Abbasın yanında böyük bir mərtəbə qazanmış məşhur şair Mirzə Hətəm Ordubadinin nəvəsidir.
Mirzə Hətəmdən atam Hacağaya qədər familiyamızda şairliklə məşğul olan yalnız Mirzə Ağacan olmuşdur. Atam Hacağanın təxəllüsü “Fəqir”dir. Onun böyük divanı vardır.
Anam İranın Qaradağ tərəflərindən – Dizmar mahalındandır. Üştibin kəndindən Pənah adlı bir bağbanın qızıdır. O, Tovuz xanım vasitəsilə məşhur Üştibin şairi Nəbatiyə mənsubdur. Anam öz ailələri ilə bərabər Həsənabad xanlarının qarət və qırğınından qurtulub qaçmışdı.
Atam evləndiyi vaxt çox fəqir idi. Bunun üçün də şeirlərində “Fəqir” təxəllüsü ilə məşhur olmuşdur.
Zatən 1838-ci ildən başlayaraq, yalnız Ordubad şəhərində deyil, ümumiyyətlə, Naxçıvan mahalında qarışıqlıq başlamışdı. Əvvələn, məhzəb-təriqət mübarizələri şiddət etmiş, ikinci də, İran qanunlarının yeni istilaçı rus qanunlarına dəyişdirilməsi camaatın dağılıb İrana qaçmasına və yoxsul bir vəziyyətə düşməsinə səbəb olmuşdu.
Hələ bu ildən İranda olan ermənilərin Zaqafqaziyaya köçürülməsi, xüsusən, Marağa və Təbriz tərəflərindən gətirilən 266 evin Ordubad kimi torpağı az olan yerlərə yerləşdirilməsi səbəbindən iqtisadi, siyasi və ictimai vəziyyət tamamilə bərbad bir hala qalmışdı.
Bu ildə 12 min əhaliyə malik olan Ordubad şəhəri, iqtisadi vəziyyətin pərişanlığına baxmayaraq, öz boynunda məhəlli istismarçıların ağır yükünü çəkməyə məcbur idi.
Burada Ordubadın fəqir və yoxsul olduğu haqqında rus məxəzlərinin verdiyi məlumat daha aydındır.
1838-ci ildə Ordubad şəhərinin istismarçıları bunlardan ibarət idi:
Molla – 75 nəfər;
Axund – 3 nəfər (Müctəhid və vaiz);
Seyid – 30 nəfər;
Xan – 1 nəfər (Bu idarəedici xandır. Başqaları bura daxil deyildir);
Bəy və s. əyan sinfi – 60 nəfər;
Xan nökəri – 10 nəfər.
Yuxarıda göstərdiyimiz 179 nəfərdən ibarət olan təbəqə 12 min fəqir və yoxsul əhalini istismar edirmiş. Burada çox maraqlı bir şey varsa, o da 12 min əhalinin nə kimi sərvətə malik olmasından ibarətdir. Burada birinci olaraq maldarlıq işini götürək:
Dəvə – 100 baş;
At – 200 baş;
Qatır – 60 baş;
Eşşək – 500 baş;
İribuynuzlu heyvan – 1200 baş;
Qoyun, keçi – 10000 baş.
Bu göstərilən rəqəmlərə gəldikdə, bunların 70 faizi şəhərin xanı Naib Şeyxəli bəy, Ağalar Soltan, Fəxrəddin bəy, İsgəndər ağa və Əli xanların ixtiyarında idi.
Ordubad şəhərinin yer məhsulu işinə gəldikdə, torpağının azlığından və əhalinin mədəni olmadığı üzündən daha dənsiz bir halda imiş. Məsələn, 1838-ci ilin taxılını götürmüş olsaq, görə bilərik ki, bütün Ordubad okruqunda 500 xalvar,