isə odur ki, Müşfiq öldürüləndən sonra Dilbər Axundzadənin başına da min bir müsibət gətirildi.
1937-ci il noyabrın 1-də onun həbsi üçün də qərar çıxarılır, iki ay çəkdiyi işgəncələrə dözməyən Dilbər xanım psixi gərginlik keçirir. O, 28 fevral 1938-ci ildə 1 saylı əsəb xəstəlikləri xəstəxanasına müalicəyə göndərilir. Getdikcə o, qarabasmalar yaşayır, vəziyyəti daha da çətinləşir. Buna görə də 7 mart 1939-cu ildə Respublika prokurorluğunun xüsusi işlər şöbəsi D. Axundzadənin həbsdən azad olunması üçün təqdimat yazır. 10 mart 1939-cu ildə NKVD-nin rəis müavini Kərimovun imzaladığı qərara əsasən D. Axundzadə həbsdən azad edilir və istintaq işi arxivə verilir…
Dilbərin həbsxana yoldaşı, şairə Umgülsüm Sadıqzadə “Qala xatirələrim” adlı gündəliyində həmin dəhşətləri bu cür anladır:
“25 fevral 1938-ci il. Bu günü yazmaya bilməzdim. Səhər tezdən bizim kamera ilə üzbəüz kameradan dəhşətli hay-küy qopdu. Hamımız qapıya toplaşdıq. Nə qədər acı bir mənzərə… Şair Mikayıl Müşfiqin həyat yoldaşı Dilbər ağlını itirib. Bu sözü dünəndən bəri eşidirdik. Biz elə zənn edirdik ki, Dilbər, sadəcə, əsəbi hallar keçirir. Amma vəziyyəti, sən demə, doğrudan ciddi imiş. Nə qədər acı da olsa, onunla bir kamerada olan qadınlar Dilbərin onların kamerasından çıxarılmasını istəyirdilər… 27 fevral 1938-ci il. Gecəni səhərə qədər yatmadım. Dilbərin halı hamımızı məyus etmişdi. Onu yuxarıya – xəstəxanaya apardılar. Bizim kameranın üstündə olan palatada ona iynə vurub otaqda tək saxladılar. Axşama kimi yatdı. Axşam isə ayılıb yenidən otaqda ora-bura qaçmağa, ayağını yerə döyüb öz-özünə danışmağa başladı. Onun dediklərini aydın eşitmək olmasa da, bəzilərini başa düşmək olurdu. “Mənə deyirlər, dəli olmusan… Mən yarımın yolunda ölməliyəm. Müşfiqim gəlsin, atam gəlsin… Gedin, qapını döyün, deyin, atam gəlib məni aparsın… Yazıq Dilbər, kimsəsiz Dilbər hey!..” Dilbərin halı bizdə can qoymadı. Axı bu bizim sevimli şairimiz Müşfiqin sevimli, nazlı Dilbəri idi…”
Dilbər Axundzadə Müşfiqli günlərim
Müşfiq elə nadir istedad idi ki, 7 il müddətində mən onu tamamilə dərk edə bilməzdim. Onun coşğun qəlbinin döyüntülərini, parlaq zəkasını bütünlüklə qavramaq üçün illər lazım idi. Lakin Müşfiqlə keçirdiyim qısa həyatımı həmişə ömrümün bahar fəsli kimi xatırlayıram.
Hər il bahar fəsli gələndə, quşlar səs-səsə verib oxuyanda onu baharın qoynunda axtarıram.
Sanıram bülbülün cəhcəhi səsindi,
Güllərin ətri də xoş nəfəsindi.
O coşğun ürəyin, de, Xəzərimmi
Yoxsa şeirə olan ilk həvəsindi?!
1931-ci ilin bahar fəslinin son ayı idi. Məktəbdən yenicə gəlmişdim. Birdən qapı açıldı, əmim arvadı Fəramuş sevincək içəri girdi:
– Həcər, Dilbər, tez olun, yığışın gedirik!
– Nə var, ay bacı? Bizi hara aparırsan? – deyə Həcər soruşdu.
– APİ-yə, bu axşam institutu qurtarmağımız münasibətiylə buraxılış gecəsi olacaq. Getmək istəmirsiniz?
Bu xəbər bizi çox sevindirdi.
– Niyə istəmirik? – dedik.
Tələsik geyinib instituta yollandıq.
Biz salona daxil olanda böyük canlanma var idi. Yığıncağın başlamasına az qalırdı. Yoldaşlarımızın sevincinin həddi yox idi. Niyə də sevinməyəydilər! Axı bu gün dörd il qoynunda təlim – tərbiyə aldıqları doğma institutu bitirir, öz arzularının yeni pilləsinə qədəm qoyurdular.
Biz müsamirənin başlamağına hələ bir qədər qaldığını görüb, foyedə gəzinməyə başladıq. Pəncərənin qabağında bir gənc dayanıb söhbət edirdi. Onların yanından ötəndə ortaboylu, enlikürək, qaragöz, qaraqaş, iti baxışlı bir gənc, yoldaşlarından ayrılıb bizə tərəf gəldi. Əmim arvadı bu gənclə çox səmimi görüşdü və onu bizə təqdim etdi:
– Tanış olun, tələbə yoldaşım Mikayıl Müşfiqdir.
Ona isə:
– Bu, mənim bacım Həcər, bu da qaynım qızı Dilbərdir, – dedi.
Mən Müşfiqin adını eşitmişdim, ancaq onunla bu gün şəxsən tanış olurdum.
Müşfiqin əynində səliqə ilə tikilmiş qəhvəyi kostyum, ona uyğun üst köynəyi və qalstuk, ayağında qəhvəyi ayaq-qabı vardı. Alnının üstünə düşən qara tellərini əli ilə tez-tez arxaya atırdı. Yoldaşlarından fərqli olaraq, Müşfiq həyəcanlı və tutqun idi. Elə bil bugünkü təntənə onu sevindirmirdi. Bunu hiss edən Fəramuş:
– Gözümə birtəhər dəyirsən, Müşfiq! Olmaya institutu bitirməyimizə sevinmirsən? – deyib onunla zarafat elədi.
Müşfiq:
– Yox, Fəramuş bacı, tələbəlik illərinin belə tez başa çatdığına heyfsilənirəm, – dedi. Bir anlıq sükutdan sonra əlavə etdi: – Çox şadam ki, sizin ailə üzvlərinizlə tanış oldum. Bəs İdris müəllim necədir, niyə gəlməyib? Əmim arvadı əmimin axşam dərsi olduğunu söylədi.
Biz Müşfiqi ali məktəbi bitirməsi münasibətiylə təbrik etdik.
– Çox sağ olun, arzu edirəm ki, siz də bütün diləklərinizə qovuşasınız, – dedi.
Sonra mənə məlum oldu ki, Müşfiq, əmim İdris Axundzadənin dostu imiş. Əmimin də dilindən tez-tez Müşfiqin adını eşidirdim. O, ədəbiyyat müəllimi idi, yazıçı və şairləri çox sevər, onlarla dostluq edərdi. Onun vasitəsilə bir çox qocaman və cavan ədiblərlə tanış olmuşdum. O zaman ən çox tanınan və sevilən şairlərdən H. Cavid, Ə.Cavad, A.Şaiq və başqaları bizə tez-tez gələrdilər. Onlar bizə ədəbiyyat barədə maraqlı söhbətlər edər, təzə dərc olunan əsərlər və publisist məqalələrdən söz salardılar. Mən onların bir çox şeirlərini də öz dillərindən bu məclislərdə eşitmişdim. Onlar şeiri elə ahənglə oxuyardılar ki, adam heyran qalardı. Müsahibə zamanı, o vaxt ədəbiyyata yenicə qədəm qoyan gənc şairlərdən də tez-tez söhbət düşürdü və istedadlı cavanların arasında onlar Müşfiqin də adını çəkirdilər.
Bu sadə və qayğıkeş insanlara olan məhəbbətim, məndə ədəbiyyata lap uşaqlıqdan həvəs oyatmışdı. Mütaliədən, şeir əzbərləməkdən doymazdım.
Müşfiqlə ilk tanışlığımızdan sonra açığını deyim ki, rəfiqələrimdə də, məndə də şeirə maraq və hörmət daha da artdı.
Biz hər gün təzə şeirlər, təzə əsərlər oxuya-oxuya günləri, ayları, illəri bir-bir yola saldıqca ədəbiyyat aləminə təzə qədəm qoymuş gənc şairlər böyük sələfərini əvəz etməyə başlayırdılar.
1930-cu ildən mən, Bakı pedtexnikumunda oxuyurdum. Biz gecə-gündüz orada qalırdıq. Məktəbimizdə möhkəm nizam intizam var idi. Müəllimlərimiz, tərbiyəçilərimiz bizi doğma balaları qədər istəyirdilər. Onlar bizə məktəbi sevməyi, fənləri mənimsəməkdə böyük məsuliyyət hissini, yoldaşlara səmimi münasibəti, qayğıkeş olmağı, ictimai mülkiyyəti