tutaraq ayağa qaldırdı, yanağına iki bərk şillə vurdu. Sonra küftələri alıb mənə verdi. Mən də çox qorxmuşdum. Bir şey deməyə cəsarətim çatmadı. Lakin, bu əhvalat getdikcə mənə daha çox təsir edirdi. Ömərin mənim üstümdə haqsız yerə döyülməsi ürəyimi sıxırdı.
O gündən sonra Kiçik Öməri bütün yoldaşlarımdan daha çox sevməyə başladım. Məktəbdə yanında oturardım, bağçada birlikdə oynayırdıq, Mən həyatı ilk dəfə Kiçik Ömərdən öyrəndim. Yoxsulluq içində böyüyən uşaqların əksəriyyəti kimi, Ömər də hər şeyi bilirdi. O deyirdi ki, «Nənəm iflicdir. Anam evlərdə paltar yumağa gedir… Bəzən gecələr qaranlıqda qalırıq, bəzən yeməyə çörək tapmırıq». Vaxtı ilə anasının sırıqlısını geydiyi üçün Ömərə sataşmağım yadıma düşəndə öz-özümdən utanırdım.
Ömərin bir böyük qardaşı var imiş. Hərbi məktəbi bitirib zabit olacaq, onların əlindən tutacaqmış. Məktəbi bitirməyinə üç ay qalmış iftira qurbanı olaraq Fizana sürgün edilibmiş.
Ömər bunu danışarkən boynunu büzərək: «O, indi başımızın üstündə olsaydı, bu günə düşməzdik», – deyirdi.
Bir gün ona:
– Ömər, mənim ağlıma bir şey gəlir… İstəyirəm ki, paşa atama yalvarım, qoy padşahdan xahiş eləsin, qardaşını bağışlatdırsın», – dedim.
Elə bilirdim ki, Ömər bunu eşidən kimi sevinəcək, atılıb boynuma sarılacaqdır. O, qoca kişi kimi bədbin idi; şübhə ilə dodaqlarını büzüb dedi ki, «mümkün olan şey deyil».
Lakin mən Ömərin qardaşını xilas etməyi möhkəm qərara almışdım. O yaşda hər şey mənə asan və sadə görünürdü.
Bir neçə dəfə paşa atamın ayaqlarına düşüb yalvarmaq məqsədilə onun otağının qapısına qədər getdim, hətta bir dəfə içəriyə belə girdim. Amma onu görən kimi, ürəyimi qorxu hissi bürüyür, cəsarətim qırılırdı.
Bir dəfə ağır qrip xəstəliyinə tutulub yatağa düşmüşdüm. Xəstəlik günlərində huşsuzluq keçirdiyim, qarışıq yuxular gördüyüm zaman tez-tez Ömərin qardaşı ilə danışır, onun barəsində sayıqlayırdım. Bir gecə bihuş yuxudan oyandığım zaman yatağımın yanında atamı gördüm. Saçlarımı əli ilə oxşayır, əlindən düşməyən ənbər təsbehi üzümə sürtünürdü.
– Necəsən, İffət?.. Bir yerin ağrıyırmı? – deyə soruşdu.
Fikirli-fikirli üzünə baxdım, cavab vermədim.
– Nə istəyirsən alım sənin üçün, oğlum?
Atam mənə ilk dəfə idi ki, belə şirin, yumşaq bir dillə söz deyirdi. Uşaqlara məxsus yanılmayan bir sövq-təbii ilə başa düşdüm ki, bu dəqiqələrdə atamın mənə yazığı gəlir, o məni sevir.
Onun saçlarımı tumarlayan əlini iki əlimlə tutaraq dodaqlarıma apardım, ağlaya-ağlaya öpərək dedim:
– Mən heç bir şey istəmirəm, ata… Elə et ki, Ömərin qardaşı sürgündən gəlsin… Onlar yazıqdırlar.
– Ömər kimdir, hansı Ömər?
– Məktəbimizdəki Kiçik Ömər… Qardaşına iftira ediblər, onu sürgünə göndəriblər… Paşa atam, rica edirəm, padşahımıza yalvar.
– Sənə bunları kim öyrədib?
Atamın qalın qaşları çatılır, üzü həmişəki vahiməli halını alırdı. Səhv bir iş gördüyümü anlayaraq qorxudan titrəməyə başlamışdım, Cavab vermədim, gözlərimi yumdum, elə bil daha nə bir şey görür, nə də bir şey eşidirdim.
Əslində o cavab gözləmirdi. Ciddi, sərt bir səslə dayəmə nə isə deyirdi.
Onlar bir-biri ilə danışarkən mən yenə də huşumu itirdim.
Bir neçə gündən sonra sağaldığım vaxt dayəmdən Mahpeykər xəlfəgilə nə vaxt gedəcəyimizi soruşdum. Məktəb deməyə cəsarət eləmirdim.
O məqsədimi başa düşdü, üz-gözünü turşudub dedi:
– Bundan sonra bir də məktəb adını ağzına almayacaqsan. Məni bu yaşımda məzəmmət elətdirdin!
Kiçik Ömərlə yoldaşlığımız beləcə qurtardı. Mən neçə dəfə onun ayağında anasının köhnə şap-şapları, əynində anasının sırıqlısı evimizin ətrafında dolandığını, pəncərələrə baxdığını gördüm. Sonra bilmirəm, ona nə oldu, daha heç görünmədi.
Paşa atam nədənsə bizi məktəbə qoymaq istəmirdi. Böyük qardaşım Müzəffərə on yeddi, mənə isə on dörd yaşınadək Mahmud əfəndi dərs dedi. Evimizin İsrail Bəy adlı xüsusi həkimindən də həftədə iki gün ayrıca fransız dərsi alırdıq.
İllər keçdikcə xəlfə Kamiyabın həyat və qəlbimdəki yerini Mahmud əfəndi tutmağa başlamışdı. Həlim, şirindil, fəqir bir adam idi. Hər bir insan üçün ən gözəl sifətlərin, yumşaqlıq və təvazökarlıq olduğu qənaətində idi. Bu sözləri tez-tez təkrar etməyi sevərdi: «Övladlarımın qətl edilmələrini qatil olmalarından üstün tutardım». Mahmud əfəndinin məni Müzəffərdən çox sevdiyini hiss edirdim. Qardaşım key, tənbəl, aciz bir uşaq idi. Bundan başqa lovğalığı, iddialılığı da var idi, yazıq Mahmud əfəndi ilə adətən lələ kimi rəftar edərdi.
Yanğından əvvəl Ağsarayda, sonra Fındıqlıqdakı evimizdə on dörd yaşınadək sevincsiz ömür sürdüm.
Atamın özündən bir-iki yaş kiçik bacısı vardı, Qaramürsəldə, ərindən qalma «Damlacıq» deyilən malikanəsində yaşayırdı. Xədicə bibim yaxında iki uşağı ilə dul qaldığı zaman atam gəlib İstanbulda yaşamağı ona təklif etmiş, lakin o, evini dağıtmağa razı olmamışdı.
Atam hər yay Müzəffərlə məni Damlacıq malikanəsində havamızı dəyişməyə göndərər, iki ay orada qalmağımıza icazə verərdi.
Mən Mahmud əfəndinin verdiyi hesab dərslərini Qaramürsələ getməyimizə neçə gün qaldığını hesablamaq üçün öyrənərdim, Müəllimimin özü də bunu hiss etmişdi. Dərs zamanı darıxdığımı, dəftərimi ağzıma tutaraq əsnədiyimi gördüyü zaman, məsələn, deyərdi: «Gəlin sizdən bir şey soruşum, İffət bəy, bu gün fevralın on ikisidir… İyunun əvvəlində Qaramürsələ gedəcəksiniz. Tapın görüm, gözləməli neçə gününüz qalıbdır?» Yaxud, «Baxaq, görək, ada nədir? Damlacığa gedən yoldakı dəyirmanın qarşısında suyun içindən çıxmış torpaqlar var a… yadınızdadırmı? Bax, onlara ada deyərlər. Bunların bir neçəsinə birlikdə isə…»
Qaramürsəl kəlməsi mənə sehrli bir söz kimi təsir edərdi. Bu adı eşidən kimi, elə bil, üzümə qurumuş zəmilərin ətri ilə dolu yay nəsimi toxunurdu.
Şəhərdəki mülkümüzdə çəkdiyim bir ilin əziyyətinin əvəzini kənd yerində bir ayda çıxardırdım. Xədicə bibim məni çox sevir, bütün dəcəlliklərimə göz yumurdu.
Xəlfə Kamiyab bir neçə gün məni hədər yerə özünə tabe etməyə çalışar, sonra bacarmayacağını başa düşüb əl çəkərdi.
Malikanədə mənimlə yaşıd olan dörd-beş kəndli uşağı var idi. Ətrafdakı bağlardan da bizə bir neçə uşaq qoşulardı. Onlardan adətən