zm və Şamil
Bab və babilər
Uyğurlar
1
Ön söz
Görkəmli Azərbaycan şərqşünası, türkoloq, Rusiya Akademiyasının ilk azərbaycanlı üzvü Mirzə Kazım bəyin həyatı və yaradıcılığının ümumi mənzərəsini yazmağa başlayarkən bir az araşdırma aparanda şərqşünas alim Qabil Camalovun “Kazım bəy” adlı məqaləsinə rast gəldim. Məqalənin elmi çəkisini, əhatəliliyini nəzərə alaraq, tərcümeyi-hal xarakterli heç nə yazmamağı, məqaləni olduğu kimi ön sözə əlavə etməyi qərara aldım.
Buna baxmayaraq, Mirzə Kazım bəyin üç böyük əsərinin tərcüməsinə – əlinizdəki bu kitaba olan dərin sevgi-mi və münasibətimi yazmaya bilməzdim.
Dünya şöhrətli azərbaycanlı alim Mirzə Kazım bəyin həyatı və yaradıcılığı ilə tanışlığım dəyərli alim və Mirzə
Kazım bəyin ilk azərbaycanlı tədqiqatçısı Ağababa Rzayevin “Dərbənddən başlanan əzablı yol” romanı ilə başlamışdır. Hələ yeniyetmə yaşlarımda oxuduğum bu roman məndə Mirzə Kazım bəyə qarşı böyük bir rəğbət yaratmışdır. Bir neçə il öncə dünyagörüşümdə maraq oyadan bu romanı nəşr etdirdim. Lakin həmişə Azərbaycan elminin, mədəniyyətinin Mirzə Kazım bəyə qarşı laqeydliyinə
təəssüflənmiş, heç xatırlanmamasına isə, əlbəttə ki, kədər-lənmişəm. Əgər bir millət istərsə ki, beynəlxalq aləmdə öz imzasını “imzalar içində” və ən layiqli yerdə görsün, o zaman gərəkdir ki, elm və mədəniyyətini sərgiləyə bilsin.
Kimdəsə bu iki amil olmaya bilər, lakin türklərdə bu cür şəxsiyyətlər çoxdur və yetərincə bəşəri ideya carçıları var.
Bu cür alimlərdən biri də XIX əsrdə yaşayıb-yaratmış Mir-2
zə Kazım bəydir ki, biz hələ də onun haqqında nə əməlli-başlı bilir, nə də danışırıq.
Eyni münasibəti az qala Mirzə Fətəli Axundzadəyə
də göstərmişik bir zamanlar. Lakin Axundzadəni xilas edən onun elmi yox, bədii fəaliyyəti idi, bəlkə də. Lakin Mirzə Kazım bəyin elmi fəaliyyəti, dinini dəyişib xristian olması onu az qala Azərbaycan xalqının yaddaşından sil-mişdir. Bu həqiqət böyük təəssüf doğurur. Mirzə Kazım bəy İslamı tərk edib, xristianlığı qəbul etsə də, bir ömür Azərbaycan-türk təfəkkürü ilə yaşamışdır. Əlbəttə ki, Mirzə Kazım bəy bir din xadimi olub Vətənində −
Azərbaycanda yaşasaydı, nə bəşəriyyətə, nə də xalqına bu qədər yararlı ola biləcəkdi. Rusiya Akademiyasının ilk azərbaycanlı üzvü olan bu düha yaşadığı və yaratdığı müddətdə doğulub, boya-başa çatdığı torpaqların eşqini ürəyində gəzdirmişdir. Onun yaradıcılığından bəhs edən aşağıdakı məqaləni oxuduqda görəcəksiniz ki, o hər nəfəsində xalqını düşünürdü.
Bir daha təəssüflə qeyd etməliyəm ki, indiyə qədər Mirzə Kazım bəyin əsərləri bütöv şəkildə Azərbaycan dilində çap edilməmişdir. Sözsüz ki, bu, qaragüruhçula-rın təzyiqi və ya kimlərinsə ona hami çıxması nəticəsində
imicinə edəcəyi təsirin qorxusudur. Bəzi tədqiqatçılar be-lə, bir müsəlmanın xristian olması ifadəsini qəbul edə bilmir, özündən uzaq tutur. İnsan inancını özü seçir. Bu inancın kimlərəsə görə nə qədər də xoşagəlməz olmasına baxmayaraq, bütün dinlər inancın seçimindəki azadlığı yüksək səslə ifadə edir. Fanatik düşüncəli insanların bunu qəbul edib-etməməsi isə gördüyümüz bu cür mənzərəni −
bir xalqı öz dəyərli oğlundan uzaqlaşdırmağı şərtləndirir.
Bir ata öz oğlunu düşüncə tərzinə görə qəbul etsə də, et-3
məsə də həmin övlad onun qanını, onun genini daşıyır.
Məhz Mirzə Kazım bəy həm ruhunda, həm də qanında Azərbaycan mədəniyyətini və düşüncəsini daşıyan dəyərli bir şəxsiyyətdir.
Azərbaycan şərqşünaslıq elmi, dilçilik elmi, tarixi, mədəniyyəti Mirzə Kazım bəyə sahib çıxmalı, bu torpağın övladı olmasını uca səslə bəyan etməlidir. Hətta onun heykəli, büstü qoyulmalı, elm müəssisələrinə onun adı verilməli, hər yubileyində böyük konfranslar keçirilməli-dir. Sahib çıxmadıqlarımıza sahib çıxılandan sonrakı peş-mançılıq isə daldan atılan boş güllələrdir.
Bu gün çox böyük qürur hissi keçirirəm ki, təşəbbü-süm və səyim nəticəsində dəyərli tərcüməçi İsmayıl Umudlunun sayəsində professor Ağababa Rzayevin rusca nəşr etdirdiyi “Müridizm və Şamil”, “Uyğurlar” və “Bab və babilər” əsərlərini məhz Azərbaycan dilində çap edirik. Bu nəşr Azərbaycan tarixində önəmli hadisədir. Bunu kimin həyata keçirməsindən asılı olmayaraq. Ümid edirəm ki, bu nəşr Mirzə Kazım bəyə olan laqeyd münasibətə son qoyar, onun dilimizə tərcümə olunmamış mə-qalələrinə qapı açar.
Diqqətinizə onu da çatdıraq ki, kitabdakı qeydlərin əksəriyyəti Ağababa Rzayevindir. Bir qismi isə Mirzə Kazım bəyə aiddir. Ağababa Rzayevin əsəri çapa hazırla-yanda heç bir hissə qapılmaması, bəzən də Mirzə Kazım bəyin yanlışlığa yol verdiyini obyektivcəsinə qeyd etməsi əsl elm adamına xas olan bir əlamətdir ki, biz də onun ruhunu alqışlayırıq.
İndi isə kitabı oxumazdan öncə yuxarıda adını çəkdiyim məqalə ilə tanış olun. Və Mirzə Kazım bəyin kim ol-4
duğunu bilin və indiyə qədər onu tanımadığınıza görə
özünüzü bir az da məzəmmət edin.
"Kazım bəy"
Görkəmli Azərbaycan şərqşünas alimi XIX əsr Çar Rusiyasında şərqşünaslıq elminin əsasını qoyan alimlərdən olan Məhəmmədəli Mirzə Kazım bəy Çar Rusiyasının və Azərbaycanın elm tarixində silinməz izlər qoymuşdur.
Çar Rusiyasının şərqşünas elm tarixini Məhəmmədəli Mirzə Kazım bəysiz təsəvvür etmək qeyri-mümkündür.
Onun elmi fəaliyyəti şərqşünas alimlərin yetişməsində
misilsiz rol oynamışdır. Səkkiz dildə yazıb-yaratmış bu alimin elmi irsi Rusiya elm tarixində və elmin inkişafında misilsiz rol oynamışdır. Bu nadir istedad sahibi Azərbaycan, alman, rus, ərəb, fars, türk, fransız, ingilis dillərində
əsərlər yazmış, nəinki XIX əsr Rusiyasında, eyni zamanda, dünyanın bir çox ölkələrində məşhur olmuşdur.
Məhəmmədəli Mirzə Kazım bəyin atası Hacı Qasım Mədinə şəhərində təhsil almış, bir çox ərəb ölkələrinə səyahət etmişdir. Hacı Qasımın nəsli əslən Dərbənd şəhərindən olmuşdur. Hacı Qasım Məkkədən Həcc ziyarətindən qayıdarkən İranın Gilan əyalətinin Rəşt şəhərində
Şərəfnisə xanım adlı bir qadınla ailə qurmuş və 1802-ci il iyun ayının 22-də Məhəmmədəli dünyaya gəlmişdir. Hacı Qasım 2-3 il Gilanda yaşamış və Məhəmmədəli 3 yaşında olarkən Dərbəndə qayıtmışdır. Hacı Qasımın ilahiyyat təhsilini nəzərə alaraq, xalq onu Dərbənd şəhərinin şiə
icmasının Şeyxül-islamı seçmişdir. O, Məhəmmədəlinin 5
cavan yaşlarında çar xəfiyyələrinin və yerli çarizm cəsus-larının iftiralarının qurbanı olmuş və qətlə yetirilmişdir.
Məhəmmədəli kiçik yaşlarında ilk təhsilini atasından almış, dövrünün əsas təhsil ocağı olan mədrəsələrdə İslam dinini, Quranı, şəriəti, fiqh qanunlarını, məntiq, kəlam, fəlsəfə, sərf-nəhv elminin bütün incəliklərini öyrənmişdir. Heç də təsadüfi deyildir ki, aldığı dərin elmi bilik nəticəsində 1819-cu ildə 17 yaşında olarkən ilk elmi əsərini “Ərəb dilinin qrammatikası” kitabını yazmışdır. 1820-ci ildə isə “Fars dilinin qrammatikası” kitabını yazmışdır.
Məhəmmədəli gənc yaşlarında ikən atasına qarşı olan intriqalardan sonra Dərbənddən Kazana gəlmişdir və bu mühacirəti onun həyatında dönüş nöqtəsi olmuşdur.
O, 1826-cı ildən etibarən Kazan Universitetində dərs deməyə