млакатларида минглаб марта нашр этилган бу автобиографик китобни 20‐асрнинг буюк менежерларидан бири, ишлаб чиқаришда оқим-конвейер йўлини жорий этган, АҚШ автомобил саноатининг “отаси” ҳисобланган, миллиардер инсон ёзган. Форд ҳаётининг тилсимлари, муваффақиятининг сирлари ҳақида кўплаб китоблар ёзилган. Бу китоб унинг ўзи ёзгани билан ҳам аҳамиятли, ёрқин, тимсолларга бой, қатъият ва илҳом билан битилган асардир. Форднинг қарийб бир аср олдин – 1922 йилда чоп этилган бу ҳаётномаси тарихий қимматидан ташқари, бугун ҳам ўз иши ҳамда ҳаётини ижодий ўзгартиришга чоғланган иқтисодчилар, муҳандислар, конструкторлар, руҳшунослар, социологлар, бизнес ташкилотчилари ва раҳбарлари, ҳаётда муваффақиятга эришаман деган ҳар бир одам учун зарурдир.
Форд нафақат муаммолари ва рақиблари билан, балки ўзи-ўзи билан ҳам курашиб яшаган ва бундан осон моҳият топа олган: ҳамма одамлар ҳар хил, тенглик бўлиши мумкин эмас, ҳатто Ҳенри Форднинг ўзидан иккита бўлса, улар ҳам бир-бирига тенг бўлмасди, дейди у.
Ўз замонасида дунёнинг энг бой одами бўлган Форднинг ҳаёти ҳайратли кунларга ҳам, қийинчилик ва машаққатга ҳам, омад ва завқ-шавққа ҳам тўладир.
“Кимдир машиналар ва саноатнинг ортиб бораётган қудрати ҳақида гап бошласа, кўз ўнгимизда темир машиналарнинг совуқ дунёси гавдаланади, бу совуқ дунёда дарахтлар, гуллар, қушлар, ям-яшил яйловларни улкан заводлар сиқиб чиқаради. Биз шу билан металл машиналар ва металл одамлар дунёсига эга бўламиз. Мен бунақа тасаввурни қабул қилмайман, – дейди у. – Фикримча, машиналардан фойдаланишни пухта ўрганиб олсак, ҳаётнинг механик қисмини тўғри англасак, бизда дарахтлар ва қушлар, гуллар ва ўтлоқлардан баҳра олиш учун вақт кўпроқ бўлади.”
21-аср шоирининг “Агар ишламасак – қандоқ ошаймиз, Тинимсиз ишласак – қачон яшаймиз”, деган ҳайқириғига жавобан ундан юз йил аввал Ҳенри Форд ёзади: “Яшаш” ва “яшаш учун шароит яратиш” тушунчаларини бирбирига қарама-қарши қўйиб, ҳаётдан қувончни қувиш учун кўп ишлар қилиб қўйдик. Биз шунча кўп вақт ва қувватни ҳавога совуряпмизки, ҳаётдан завқ олиш учун вақт ва куч оз қолмоқда. Куч-қувват ва машина, пул ва мол-мулк бизга ҳаётий эркинлик берсагина фойдалидир. Улар мақсад эмас, балки мақсад йўлидаги воситадир”.
Ҳенри Форд бойлик ва одамийлик, манфаат ва шафқат, ғамхўрлик ва боқимандалик моҳияти ҳақида кўп ўйлайди: “Агар шахсий манфаатимни ўйлаганимда, мавжуд ҳолатни ўзгартиришга интилмас эдим. Мақсадим фақат бойиш бўлса, ҳозирги тизим менга жуда маъқул; у менга каттагина даромад келтирмоқда. Бироқ мен хизмат кўрсатиш ҳақида ўйлашим лозим. Мавжуд тизимда ишлаб чиқариш юксак даражада эмас, зеро у турли шаклдаги исрофгарчиликка йўл очади; кўплаб одамларни ўз меҳ нати маҳсулидан бегоналаштиради”.
Ўзимча фикрлар эканман, Ҳенри Форднинг юз йил аввал ёзган гаплари нега ҳануз долзарб эканини ўйлайман ва инсонлар ҳамиша бир хил доирада, бир тусдаги кучлар қуршовида эканини кўраман. Яхшилик ва ёмонлик, эзгулик ва ёвузлик, тоқатсизлик ва сабр-қаноат доимо тўқнашади, инсон нафс, ҳирс ва кибрга қарши гоҳ самарали, гоҳо самарасиз курашади. Масалан, ислоҳотчилик зеҳниятини олайлик. Инсоният, давлатлар ва жамиятлар ҳам вақти-вақти билан ислоҳотларни бошдан кечиради. Форднинг қайд этишича: “Ўзини ислоҳотчи атайдиган шахс аслида ҳаммасини вайрон қилишни истайди. У ёқасидаги тугмача ўз тешигига сиғмаётгани учунгина бутун кўйлакни бурда-бурда қилиб ташлаётган кимсага қиёс. Тугма ўтадиган тешикчани сал кенгайтириш фикри унинг хаёлига келмайди”.
Бугун инновациялар ҳақида кўп гапирамиз, ҳолбуки, Форд юз йил аввал ишлаб чиқаришга киритган инновацияларнинг санаб адоғига етиш қийин. Иқтисодда Форд киритган тамойилларни “фордизм” дейдилар. Ишлаб чиқариш конвейерлари – унинг ихтироси. Ҳенри Форд бизнес дунёсини ўзгартира олган шахсдир. У секундомер билан мантиққа таянган ҳолда ҳар бир цехга ислоҳотларни жорий этган. У ишчиларига шундай маош берганки, уларнинг ҳар бири завод машинасидан харид қила олган, яъни пул яна бизнес айланмасига қайтган.
Ҳенри Форд давлатнинг иқтисодни бошқаришдаги роли ошишига, тадбиркорларнинг давлатдан кўп нарса умид қилиб қолишига ҳам ўз муносабатини билдиради: “Бутун мамлакатга Вашингтонни бир Арши аъло, унда ҳар нарсага қодир ва ҳар нарсадан воқифлар ўтиради деб таълим берсангиз (худди бизникилар каби), ўша мамлакатни ўз келажагини барбод қилувчи ғояга мубтало қилиб қўясиз. Бизга мадад Вашингтондан келмайди, мадад ўзимиздан келади. Лекин биз берадиган мадад Ва шингтонга – меҳнатимиз маҳсули тўпланадиган ва умум манфаати учун тақсимланадиган марказга боради. Биз ҳукуматга ёрдам беришимиз мумкин, аммо ҳукумат бизга ёрдам беролмайди”.
Айни шу мавзуни давом эттириб Форд таъкидлайди: “Ишбилармонликда ҳукумат таъсири оз бўлсин, ҳукуматда эса ишбилармонлик кўпроқ бўлсин”, деган шиор жуда ўйлаб айтилган, чунки у нафақат ишбилармонга ва ҳукуматга, балки халққа ҳам фойдалидир”.
Ўзи бизнес одами бўлган Ҳенри Форд ҳукуматнинг бизнес ва халқ ҳаётидаги ўрнига тугал муносабатини шундай ифодалайди: “Америка Қўшма Штатлари ишбилармонлик учун бунёд этилгани йўқ. Мустақиллик декларацияси – тижорат хартияси эмас, АҚШ Конституцияси – тижорий каталог эмас. Америка Қўшма Штатлари – унинг ери, аҳолиси, ҳукумати ва бизнеси –