тўлиқ муваффақиятга эриша олмаймиз. Ёки аксинча.
Метродаги бир лаҳзалик парадигма алмашинуви – дунёқарашим ўзгариши ҳам аслида феъл-атворим натижасида юз берганди. Масалан, вагондаги вазиятнинг асл сабабини тушунгандан кейин ҳам, бироз афсус ва айбдорликдан бошқа ҳеч вақони ҳис қилмайдиган одамлар топилишига ишончим комил. Улар азадор эркакнинг ёнида шунчаки мум тишлаб ўтираверади. Шу билан бирга, ушбу вазиятда қандайдир муаммо борлигини сўзсиз англаб етадиган ва ёрдам қўлини чўзадиган инсонлар борлигига ҳам аминман.
Парадигмаларимиз жуда қудратли. Чунки улар биз дунёни идрок қиладиган линзаларни яратади. Парадигма алмашинуви эса – хоҳ бир лаҳзалик, хоҳ мураккаб ва узоқ муддатли бўлсин – улкан ўзгаришларни амалга оширишда энг зарурий куч ҳисобланади.
Феъл-атвор этикаси жуда фундаментал ғояга асосланган. Ушбу ғояга кўра, инсон самарадорлигини бошқарувчи махсус тамойиллар мавжуд. Улар худди физикадаги «ернинг тортишиш қонуни» сингари инсондаги ўзгармас, ҳақиқий ва исбот талаб қилмас табиий қонунлар саналади.
Тамойилларнинг таъсири ҳамда ҳақиқийлиги қуйидаги парадигма алмашинуви тажрибасида кузатилиши мумкин. Бу ҳақида Френк Кок Ҳарбий Денгиз жамиятига тегишли «Жараёнлар» журналида ҳикоя қилади:
«Икки жанговор кема бир неча кундан бери очиқ денгизда, оғир об-ҳаво шароитида ўқув машғулотларини ўтаётган эди. Мен етакчи кемада хизмат қилаётгандим. Қоронғи тушгач, бошқарув бўлинмасига чиқиб, навбатчиликни қабул қилиб олдим. Қуюқ туман туфайли атрофни деярли илғаб бўлмасди. Шу боис, барча ҳаракатларга кўз-қулоқ бўлиш мақсадида капитан ҳам бўлинмада қолди.
Тун чўккандан бироз ўтиб, юқоридаги борт кузатувчиси хабар берди:
– Ёруғлик! Кема тумшуғида ёруғлик кўриняпти!
– У ҳаракатланяптими ёки муаллақ турибдими? – деб қичқирди капитан.
– Муаллақ турибди, капитан! – жавоб қайтарди кузатувчи. Бу бизни олдинда хавфли тўқнашув кутаётганини англатарди.
Капитан сигнал берувчига буйруқ берди:
– Олдиндаги кемага хабар йўлланг: тўқнашув хавфи бор. Йўналишни 20 даражага ўзгартиришни маслаҳат бераман.
Шу пайт жавоб хабари етиб келди:
– Йўналишни 20 даражага ўзгартиришни маслаҳат бераман.
– Уларга айтинг: мен капитанман! Йўналишни 20 даражага ўзгартиринг дарҳол!
– Мен – иккинчи даражали денгизчиман, – деган жавоб келди. – Сиз яхшиси йўналишингизни 20 даражага ўзгартиринг.
Бу вақтга келиб, фиғони фалакка кўтарилган капитан ғазаб билан ўшқирди:
– Хабарни юборинг: мен жанговор кемадаман. Йўналишни 20 даражага ўзгартиришни талаб қиламан!
– Мен маёқман! – деган жавоб келди иккинчи томондан ва милтиллаган ёруғлик кўзга ташланди.
Шундан сўнг биз йўналишни ўзгартирдик.
Парадигма алмашинуви – бирор воқеа-ҳодисани бошқа тарафдан кўрганда ёки англаганда юз берадиган «Аҳа!» тажрибасидир.