мавжуд. Лекин бу иллатларни айрим тоифаларда ким тарбиялайди? Фақат ва фақат империя. Империягина миллатчилик шундай сифатларга ва хусусиятларга эга бўлишидан манфаатдор. Фақат империягина бундай сифатлар ва хусусиятларни ҳар қандай қилиб бўлса ҳам урчитади, дам солади, «тарбиялайди», вояга етказади. Сўнг қирғинни шу баҳонада бошлайди. Шу баҳонада барча илғорларнинг бўйнини узади. Миллатчилик ҳақида жар солади. Уни ижтимоий ҳодиса қилиб кўрсатади ва унинг баҳонасида умуман миллатга қарши кураш олиб боради.
Шунинг учун биз миллатчилик мустамлакачиликдан ўсиб чиққанлиги ва мустамлакачиликнинг тарбиясини кўрганлигини сира унутмаслигимиз керак. Мустамлакачилик йўқолганда, таг-томири билан барҳам топганда, бундай жангари, қасоскор миллатчилик ҳам ўз-ўзидан барҳам ейди, тарих саҳифасидан тушиб кетади, миллат ҳаётидан ўчади. Чунки унга энди мутлақо эҳтиёж қолмайди.
Бизда миллатни англаш миллий туйғуларнинг кучли танқидидан бошлайди. Миллат танқиди билан майдонга чиққан зиёлиларимизнинг ҳаммаси дунё мамлакатларини кўриб келдилар. Жаҳонда бораётган шиддатли ўзгаришлардан хабардор бўлдилар. Ўз ҳоллари ва аҳволларига назар солдилар. Шунда уларнинг кўзларига аламли, ачинарли, ҳақиқати аччиқ бир мамлакат намоён бўлди.
Улар миллатнинг ўзагига қарадилар. Ўзак соғлом эканлигини кўрдилар. Соғлом ўзакни қудратли ва яшовчан қилиш учун фақат ва фақат тарбия – миллий туйғулар ва миллий онгнинг мақсадга кучли йўналтирилган тарбияси зарурлигини англадилар.
Тарбияни улар миллий урф-одатларнинг шиддатли танқидидан бошладилар. Албатта, миллат урф-одатларсиз яшолмайди. Урф-одатлардан халос бўлолмайди. Урфодатлар унинг ҳаётига маъно ва мазмун киритади, урфодатларини тўлиқ адо этиб, ўзини инсон деб, инсонлик, миллатдошлик бурчини бажарган сингари сезади. Бу унга қониқиш ва фароғат бахш этади. Лекин фақат урфодатларни адо этишнинг ўзи билангина чекланиш, чунончи, ҳаётни – тўйдан тўйгача, азадан азагача, ҳайитдан ҳайитгача деб билиш ва шу чегарадан чиқмаслик, шуни инсон турмушининг бош мезони каби тушуниш, албатта, миллатни ҳаддан ташқари чеклаб қўяди. Унинг ҳаётий, миллий манфаатларининг ўта торайиб қолишига олиб келади.
Манфаатларнинг чекланиши ўз навбатида ҳафсаласизликни келтириб чиқаради. Миллат миқёсида олганда, ҳафсаласизлик жуда оғиp иллатга айланиб кетиши мумкин. Ёш Чўлпон ўзининг илк бадиаларидан бири ва ҳатто «Доктор Муҳаммадёр»да ҳафсаласизликни «хушёқмаслик» деб атаган эди. Унинг ёш қаҳрамони «Мунча хушёқмассизлар, биродарлар!» – деб ҳайқирган эди.
Ҳафсаласизлик – ғайратсизлик билан айтарли бир нарса. Лекин фарқи бор. Ғайратсизлик – меҳнатга, ҳаракатга, эл-юрт равнақи ва ободончилигига иштиёқларнинг сўниши бўлса, ҳафсаласизлик ҳам ана шу ғайратсизликни ҳам руҳий сўниклик, тушкунлик, келажакдан умид қилмаслик, келажак учун курашмасликни ўз ичига олади.
Турли жуда мураккаб ва чигал сабаблар билан Туронзаминда кейинги уч аср мобайнида шундай ҳафсаласизлик