күрсәтә иде. «Тургенев әсәрләре, – ди ул, – хәзергә кадәр дә үзләренең шигъри нәфасәтләрен җуймамышлар вә җуячак түгелләрдер». «Әлислах» шул ук санында Тургеневның «Дым» әсәре мәкалә авторы тарафыннан тәрҗемә ителгәнен хәбәр итте.
И. С. Тургеневның «Дым» ы татар матбугатында искиткеч җылы каршылана. «Тургенев «Төтен» енең тәрҗемә ителүен күптән үк көтә идем, – дип яза тәнкыйтьче Кәбир Бәкер. – Өметсезләндергән бернәрсә булса, ул да хәзерге матбугатымызның начар баруы вә аның эчендәге сәүдәгәрләремезнең андый гали нәрсәләрдән түбәнрәк торулары иде». Бу уңайдан татар демократик яшьләре бөек рус әдәбиятына ихтирамнарын белдерәләр. «Тургенев әсәрләрендәге ләззәтне белер өчен генә дә русча белү ляземдер!» – ди К. Бәкер «Әлислах» ның 1908 елгы 43 нче санында. «Төтен» нең социаль-политик әһәмиятен дә яшьләр аңлыйлар. К. Бәкер бу әсәрне «хәзерге китап базарымызда тотылуы куркынычлы» китап дип атый. «Тәрбия» журналы исә тагы да эчкәрәк керә. Ул да, И. С. Тургенев турында махсус мәкалә биреп, С. Рахманколый тәрҗемәсе уңае белән болай ди: «…мәзкүр романда мәйданга куелган типлар, гәрчә әлегә кадәр интеллигенциямез тиеш кадәр оешып җитмәсә дә, безнең мәгыйшәтемездә дә әледән-әле очрый башлады, боның сәбәбе исә, әлбәттә, 1905 нче сәнә ихтилялыдыр»[35]. Рахманколыйның «Төтен» е татар шәкертләренең, студентларының, гомумән, татар зыялыларының күзеннән томанны таратуда зур, файдалы эш башкарды. Реакциянең бөтен тармакларда һөҗүм башлаган бер чорында рус әдәбиятының саф җиле безнең әдәбиятыбыз өчен шифалы һава булды. Менә бу яктан караганда, С. Рахманколыйның хезмәте аеруча әһәмиятле.
«Төтен» нең аягы җиңел була. «Кулына тигән эшне эшләүдә машина»[36] булган Рахманколый тиздән И. С. Тургеневның «Аталар һәм балалар» ыннан өзек, А. М. Горькийның «Дружки» хикәясен, Гюгоның «93 нче ел» романыннан өзек һәм башка күп әсәрләр тәрҗемә итә. Татар вакытлы матбугаты С. Рахманколыйның һәр тәрҗемәсенә аваз биреп бара. Демократик матбугат аның А. С. Пушкин әсәрләрен тәрҗемә итүен хуплап каршы ала. С. Рахманколый проза белән «Борис Годунов» ны, «Чегәннәр» поэмасын тәрҗемә итә. Соңрак «Аң» журналы аның А. С. Пушкиннан тәрҗемәләрен: «Үзләренең парлакълекләре илә тәрҗемә бабында нәмунә ителеп тотылырлык әсәрләрдер»[37], – дип бәяләде. Шунысы характерлы: татар матбугаты Октябрь революциясенә кадәрге бер генә тәрҗемәчегә дә шулкадәр югары бәя бирмәде, берсе турында да ул кадәр күп язмады. Менә шуларның барысын да искә алсак, Солтан Рахманколый безнең әдәбиятыбыз тарихында түрдән урын алырга тиеш икәнлегенә шик калмый.
1908 ел Рахманкуловлар гаиләсенә шактый борчулар, кайгы-хәсрәт алып килә. Йорт башы Габделмәннан абзый авырый башлый, анда инде конторщик булып байлар көен көйләрлек егәр калмый. Мохтаҗлыктан котылу юлларын эзләп, Г. Рахманкулов үзе дә китап бастыру эшенә керешә. Солтан даими эш таба алмый. Каюм әле өйрәнчек, Нәҗип реаль училищеда укып йөри. Алардан тыш, өйдә ике бала, фатир расходы…
Җитмәсә,