аш, икенчесенеке чиксез дәрьяларга тиң, өченчесенеке, тутырып әйтим дисәң, телең әйләнмәслек ахыры «…-изм» дип тәмамлана торган гыйбарәләргә барып тоташа икән…
Ә менә язучы Нурислам Хәсәнов иҗаты турында сүз йөрткәндә, зур чагыштырулар, күпмәгънәле метафораларга мөрәҗәгать итүнең һич кирәге юк. Киресенчә, бу юлы күз карашыңны ерак офыкларга, киң дәрьяларга ташламыйча, әйләнә-тирәңә, көн дә үзең үтеп йөри торган сукмакларыңа төбәсәң, хәерлерәк булыр сыман. Бу әдип үз тирәлегеннән, яшәгән төбәгеннән, күргән-белгәннәреннән бик ерак китмәскә, аерылмаска тырыша. Әлбәттә, шул табигыйлекне тасвирлаганда да, ул аеруча җитдилеген, тәфсилле, сизгер, сак, игътибарлы мөнәсәбәтен югалтмый. Китапларын укыганда иң әүвәл әнә шул ягымлы җитдилекне, укучысына карата ихтирамлы сизгер мөнәсәбәтне тоясың – шуңа ияреп, әдипнең олы иҗат стихиясенә кереп киткәнеңне сизми дә каласың.
Кайчандыр әдәби әсәрләрнең асыл кыйммәте дип тормышчанлыкны, язганнарда тормыш дөреслегенең иң алда торырга тиешлеген төп критерий дип саныйлар иде. Бүген исә әдипләрнең иҗатларына бәя биргәндә бу факторны үзәккә куймый башладылар – яңа алымнар муллыгы, ассоциатив, метафорик сурәтләр белән эш итү осталыгы, форма сурәтләренең чуарлыгы алгы планга чыгып килә бу заманда.
Әлбәттә, боларның һәркайсы үз урыннарында булганда, үз чамасын саклаганда һәммәсе дә кирәк – аларны бер-берсенә капма-каршы куясы да түгел. Тик Нурислам Хәсәнов әсәрләрен – романнарын, повестьларын, хикәяләрен, лирик парчаларын укыганда нәкъ беренчесе – ягъни әдипнең тормыш күренешләрен, бизәкләрен булганынча дөрес итеп сурәтләве күңелгә аеруча хуш килә. Н. Хәсәнов иҗатының бу кыйммәтле ягы, чыннан да, тормышның үзеннән, шәхси биографиясеннән, белгән-кичергәннәреннән үк килә торгандыр.
Бәлки, тормыш сукмакларын таптаганда Н.Хәсәнов реалист язучы булырмын дигән ниятне үзалдына куймагандыр да. Әмма аның биографиясендә шул юллар, сукмаклар үтелмәгән булса, без, укучылар, аның иҗат казанышлары белән танышудан мәхрүм калыр идек. Ул, бик яшьтән шәһәргә китеп, зур завод казанында – эшчеләр мохитендә кайный, слесарьдан өлкән мастер, инженерлык дәрәҗәсенә күтәрелә, башта техникум, аннары институт тәмамлый. Соңрак олы тәҗрибәсе, күргән-белгәннәре, әлбәттә, әсәрләрендә әдәби сурәтләр, образлар буларак җанлана. Моңа эш шартларының иҗади халәткә якынаюы да ярдәм итә: озакламый Н.Хәсәновның тормыш сукмагы производство, материаль байлыклар җитештерү юнәлешеннән читкәрәк авыша – ул саф журналистика эшенә күчә – завод һәм район газеталарын, мөхәррир буларак, берничә еллар дәвамында җитәкли.
Сиксәненче еллардан башлап, ул тормыш күренешләрен киңрәк иңләгән, катлаулы язмышларны чагылдырган повестьлар язарга керешә. «…Әтиле килеш ятим булу читен иде миңа. Айлар, еллар узса да, күңелемдә еш тамырланып яшеннәр яшьнәде. Әйтерсең алар күңелем түренә тиешсез кереп оялаган ниндидер бер караңгылыкны ерак-еракка куарга тели. Караңгылык исә, үчегә төшеп, китмәскә үҗәтләнә. Артымнан ияргән күләгәдәй, әле бер, әле икенче яктан килеп чыга. Яшеннәр яктысында тормышымның онытылмас мизгелләре кыя ташлардай яктырып-яктырып ала һәм мин аларны йөрәгемдә яңартып, кемгә дә булса сөйлисе килә…» Авыр язмышларны, кешенең тирән эчке кичерешләрен психологик планда гәүдәләндергән «Бәхилләрме йөрәк» повесте әнә шулай башланып китә. Аннары аның укучылар тарафыннан бик җылы каршыланган бу әсәренә автор каләменең тагын да үткенләнә, фикеренең кыюлана, тематикасының киңәя һәм тирәнәя баруын күрсәткән «Ак балык», «Тәкъдир», «Иңрәү», «Җан авазы» исемле күләмле әсәрләре килеп өстәлде.
Яшь әдип хикәяләренең үзенчәлеген беренчеләрдән булып татар әдәбиятының аксакалы Гомәр Бәширов күреп ала. «Инешемдә – гомер агышы…» дигән кечкенә повестьтан алган тәэсирләре турында ул болай яза: «Укый торгач, хикәядән күңел түренә үтеп кереп, рухи дөньяның кечкенә кылларын чиртә торган ниндидер бер ягымлы, йомшак җылылык сирпелә башлавын сизәсең… Аның тагын йомшак тел белән язуы ошый. Ул сүзгә дә саран түгел. Яшь автор моңарчы халык телендә сакланып килгән, хәзергә әле еш кулланудан шомарырга өлгермәгән аерым сүз һәм гыйбарәләрне дә тәмен, кадерен белеп, нәкъ үз урынында куллана, тормыш детальләрен күрә белә, аларны укучы күңеленә үтеп керердәй итеп әйтеп тә бирә».
Әнә шул ягымлы, йомшак җылылыкның иң кадерле затлар – әти-әнине, әби-бабайларны, якын туганнарны хөрмәт итү рәвешендәгеләре үзеннән-үзе аңлашылса, авторның тормышка, яшәешкә, Ходайның һәр бирмеш көненә, һәртөрле җан ияләренә, табигатькә сокланып, яратып яшәве барыбызны да ваемсызлык һәм илтифатсызлык чиреннән арындыру һәм хәтта кисәтү теләге булып та ишетелә.
Янәшәдә генә безне тормышның авыр, драматик, хәтта фаҗигале хәлләре сагалап кына тора. Нурислам Хәсәновның каләме бу турыда да искәртә – көндәлек тормышның соры баткаклыгына кереп батмаска яисә юк-бар уңышларның рәхәтлегенә тибрәлеп яшәмәскә өнди, чөнки әйләнә-тирәбездә башкаларның фаҗигаләре тулып ята… «Без шәхси язмышларыбызның заман белән йөз ертып талашкан елларын кичерәбез, – дип язды бу иҗатны бик яхшы белгән һәм дөрес аңлаган әдип Барлас Камалов. – Җәмгыять аяусызлана һәм саңгыраулана барган саен, кешеләрдә эгоистлык һәм хөсетлек арта төшә… Нурислам Хәсәнов шушы тискәре күренешләргә кылыч күтәрә».
Повестьларының берсен ул «Хакыйкать хакы» дип