ve sultan denilen Hafsî hükümdarları nüfuzlarını genişletince halife ve emîr-ül müminin unvanlarını da taşımaya başladılar ve adlarına hutbe okutup para bastırdılar.
Fas merkezli olmak üzere bugünkü Kuzey Afrika topraklarında Hafsîler’in çağdaşı bir başka devlet de Meriniler olmuştur. Meriniler de Murabıtlar gibi emîr-ül müslimin unvanını kullanarak Abbasi halifesine bağlı kalmışlar, İslam dünyasında meydana gelen otorite boşluğundan yararlanarak 14. yüzyıldan itibaren de emîr-ül müminin unvanını kullanmışlardır.
Fâtımîler de Halifelik İddiasında Bulundu
İslam dünyasında Sünni İslam inancının en önemli rakibi Şii inanışına mensup Müslümanlar olmuşlardır. Şii inanışını benimseyen Müslümanların tarihteki en önemli devletlerinden biri Fâtımî Devleti’dir. Ubeydullah el-Mehdi tarafından 909 yılında İfrikiye denilen bugünkü Tunus coğrafyasında kurulmuş, egemenliğini daha sonra Suriye’ye kadar genişletmiştir. Endülüs Emevi Devleti’nin halifelik iddiasında bulunmasına neden olan da Fâtımîler olmuştur. Fâtımî halifeliği, Şiiliğin İsmailîye kolunun anlayışını esas almıştır; Abbasi ve Endülüs Emevileri hilafetleriyle rekabetinin temelinde de bu husus yatmaktadır.
Fâtımîler’de halife günahsız kabul edilerek ona kutsal bir kimlik atfedilmiştir. Böylece halifelere mutlak itaatin gerektiği anlayışı benimsenmiştir. Abbasiler’de olduğu gibi Fâtımîler’de de halifeye biat şartı vardı. Ancak bu biat seçime değil, itaate ilişkindi. İmam olarak devletin başı ve bütün bilgilerin kaynağı olan halife, şeriatı da yorumlardı. Halife, Allah dostu anlamında veli kabul ediliyordu. Bundan dolayı velayet de imanın esaslarından biri hâline gelmişti.
Fâtımîler’in döneminde Sünni dünyasında Abbasiler ve Endülüs Emevileri olmak üzere iki önemli hükümdarlık vardı. Fâtımî halifesi Muiz-Lidinillah, Endülüs Emevi Devleti’nin en güçlü hükümdarı III. Abdurrahman’dan 958 yılında gelen ve aralarındaki anlaşmazlığın barış yoluyla çözülmesini isteyen mektubu, Abdurrahman’dan emîrül müminin diye söz edildiği için geri çevirmiş, halifeliğin kendilerinin hakkı olduğu iddiasıyla kendilerine karşı halifelik iddiasında bulunan kişilerle savaşmaları gerektiğini söylemiştir.
Şiilerin İsmailîye kolu, Fâtımî Devleti ile halifelik iddiasında bulunurken, İmamiye kolu Mehdi’nin gelişini beklemiştir. Şiilerin diğer bir kolu olan Zeydîler ise Hz. Hasan’ın soyuna mensup imamların yönetiminde, 9. yüzyılın ortalarında Arabistan’da ve aynı yüzyılın sonlarına doğru Yemen’de iki ayrı devlet kurmuşlardır. Bunlardan daha uzun süre yaşayan Yemen Zeydî Devleti’nin kurucusu Yahya b. Hüseyin, halifeler gibi Hadi ilel-Hak lakabını ve emîr-ül müminin unvanını almıştır. Zeydîlere göre imam masum değil fakat müçtehittir. Ona mutlak itaat söz konusu olmayıp Kur’an ve sünnetten ayrıldığı zaman peşinden gitmek gerekmez. Ayrıca liderlik görevinin babadan oğula geçmesi şartı yoktur, liderin Hz. Ali soyundan gelmesi yeterlidir. Yine onlara göre Hz. Peygamber tarafından ismen olmasa da vasfen tavsiye edilen Hz. Ali kendisinden önceki üç halifeden daha faziletlidir. Bununla birlikte çok faziletli olanın yerine daha az faziletli kişilerin liderliğini de uygun görerek ilk üç halifeyi meşru sayarlar.
Moğol istilası, Abbasi halifeliğinde üç yıl süren bir fetret devri yaşattı. 1258-1260 yıllarındaki bu karanlık dönemi sona erdiren, Ayn Calut Savaşı’nda Moğolları yenmeyi başaran Sultan Baybars oldu. Bu dönemden sonra halifelik, hükümdarlara meşruiyet kazandırma aracına dönüştü.
Sultan Kutuz’u öldürüp Memlûk tahtına geçmeyi başaran Sultan I. Baybars, Moğolların Bağdat’ı tahribi sırasında, Şam’a giden son Abbasi halifesi Müstasım-Billah’ın amcası Ebul Kasım Ahmed’i, halifelik müessesesini canlandırmak amacıyla Kahire’ye davet etti. Baybars tarafından törenle karşılanan Ebul Kasım Ahmed’in Abbasi Hanedanı’na mensubiyetini gösteren ve Hz. Muhammed’in amcası Abbas’a kadar uzanan şeceresi ilim adamları, devlet büyükleri ve kadılardan oluşan bir heyetin huzurunda okundu ve Kadılkudat Ta-ceddin Abdülvehhab b. Bintü el-Eaz tarafından onaylandı; arkasından da kendisi Müstansır Billah lakabıyla 9 Haziran 1261’de halife ilan edildi ve halktan biat alındı. Böylece Abbasi halifeliği üç yıllık bir aradan sonra Kahire’de yeniden kurulmuş oldu.
Mısır Dönemiyle Birlikte Halifeler, Hükümdarın Gölgesinde Kaldı
İsmen halife olmakla birlikte gerçekte yetkileri bulunmayan Mısır’daki Abbasi halifelerinin adları sikke ve hutbelerde Memlûk sultanlarıyla birlikte anılıyordu.
Bununla birlikte Kahire’deki Abbasi halifeleri, İslam dünyasında manevi nüfuzlarını devam ettirmişlerdir. Günümüzde devletlere BM’nin kazandırdığı meşruiyeti, o dönemde İslam dünyasında halifelik makamı sağlıyordu. Halifeler, iktidarı devralan veya yeni devlet kuran bazı Müslüman hükümdarlara, menşur denilen özel berat gönderiyor ve bu şekilde halifeden menşur alan devletler de İslam dünyasında daha fazla tanınma imkânı bulmuş oluyorlardı. Örneğin, Yıldırım Bayezid Niğbolu’da zafer kazandıktan sonra I. Mütevekkil Alellâh’tan sultan unvanını almıştı. Osmanlı Devleti’nde hükümdarlar devletin kurulduğu tarihten itibaren sultan unvanını kullanmalarına karşılık, Mısır’daki Abbasi halifesinin menşuru ile İslam dünyasındaki itibarları daha çok arttı. Halifeler, kişilik özelliklerine ve siyasi konjonktüre uygun davranıyorlardı. Genellikle hükümdarın gerisinde kalmakla birlikte, Mısır Abbasi halifeleri fırsat bulduklarında siyasi olaylara da dâhil olmak istiyorlardı. Mesela 1412 yılında Sultan Nâsır’ın ölümü üzerine Halife Adil kendisini sultan ilan etmiş ancak üç gün sonra Müeyyed Şah tarafından makamından indirilerek öldürülmüştür.
Siyasi Nüfuz Alanı Genişleyince Halifeliğe Yeni Tanım Getirildi
İslam egemenliğinin İspanya’dan Orta Asya’ya kadar geniş bir coğrafyaya yayılmasıyla birlikte değişik zamanlarda ve yerlerde bazı sultanlar kendi topraklarında halife unvanını kullanmaya başladılar. Bu nedenle halifelik bir hükümranlık ifadesi olarak değerlendirilerek konunun İslam fıkhındaki yeri sorgulanmaya başlandı. Bu çerçevede, “Hakka riayetle adaleti yerine getiren ve şeriatı uygulayan sultanlar kendi ülkelerinde halife sıfatını kullanabilirler.” şeklinde yorumlar yapıldı. Osmanlı Devleti padişahları da bu yoruma dayanarak I. Murat’tan itibaren halife unvanını kullanmışlardır. Yavuz Sultan Selim’in Mısır ve Hicaz’ı fethetmesinden sonra halifelik mührünü almasıyla halifelik hukuken de Osmanlılara geçmiş oldu.
Halife unvanını Osmanlı padişahlarının kullanmasıyla ilgili en çok yapılan tartışmalardan biri, padişahların Kureyş soyuna mensup olup olmadıkları üzerine olmuştur. Bu soru ilk defa Kanuni Sultan Süleyman döneminde sorulmuş, aynı dönemde Sadrazam Lütfi Paşa, Halâsü el-Ümme Fî Ma’rifeti el-Ümme adlı eserinde, böyle bir şart bulunmadığını, Kanuni Sultan Süleyman’ın bütün Müslümanların imamı olduğunu belirtmiştir.
Osmanlı Devleti’nin, Hicaz ve Mısır’ı ele geçirmesiyle birlikte İslam dünyasındaki saygınlığı arttı. Bu fetihten sonra Hindistan, Orta Asya ve Uzak Doğu’dan İstanbul’a gönderilen mektuplarda padişaha, halife unvanı ile hitap edilmiştir. Kanuni Sultan Süleyman da saltanat koltuğuna oturduğunda Mekke emîrine gönderdiği mektupta Allah’ın kendisini saltanat ve hilafet tahtına çıkardığını yazmış, emîr de cevabi mektubunda bunu tekrarlamıştır.
Osmanlı Devleti’nin yükselme dönemlerinde halifelik unvanının üzerinde fazla durulmamakla birlikte, özellikle Rusların güneye inmek için Osmanlılar’la yaptıkları savaşlar sırasında, bu müessese siyasi bir nüfuz aracı olarak sık kullanılmaya başlanmıştır. Bu konuda, 1774 yılında imzalanan Küçük Kaynarca Antlaşması bir dönüm noktası