турган одамларга қўлланма яратиб кетган. Шунинг учун у комил. Бутун дунё Умар Хайёмни қаттиқ ҳурмат қилишининг сабаби ҳам шу.
Энди кечиримлилик масаласига келсак. Кечирган киши енгил тортади. Қалбингиз кейинги ҳаётга янада кенгроқ очилади, яшашга қўрқмайсиз. Битта хато қилганингиздан кейин тўғри хулоса чиқариб, яна бошқа бир кишини севишга кўнглингиз эшигини қўрқмай очасиз. Эзгу ишлар қиласиз. Ҳаётга бола каби тайёр турасиз. «Биламан» нуқтаи назаридан эмас, бола каби «билмайман» нуқтаи назари билан дунёни танийсиз. Эътибор берган бўлсангиз, бола савол бериш манбаига айланиб қолган бўлади. «Бу нима?», «қандай қилиб?», «мана бу-чи?» деб арзимаган нарсаларниям сурайверади. «Биламан» демаяпти у! Саволлари орқали дунёни англаб, нарсаларнинг фарқини аниқлаяпти. Бўлмаса ҳар куни битта зинапоядан чиқиб тушса ҳам, барибир нималигини ҳар гал сўрайверади. Катта одамга айтсангиз кулади, «буни мен биламан, оддий зина» дейди. Зинадан фақат зина хулосасини чиқарган бўлди. Унинг моҳиятига ҳам кириб бормайди. Асли бу зинанинг ўзи ҳам ҳаққа эриштириши мумкин.
Тушунмайди. «Боғбон» десангиз, қўлида кетмони бор, тешаси бор одамни кўз олдига келтиради. «Ўқитувчи» десангиз муаллимни тасаввур қилади. Устоз десангиз, «Ким у устоз?» дейди. Пири комил, Уста десангиз, бирор касбнинг устасими ёки устаси фаранг киши бўлса керак деб тушунади.
Кўпчилик «қалб устаси», «моҳият устаси», «инсон устаси» мавжуддигини билмайди. Шогирд десангиз ўқувчини кўз олдига келтиради. Шогирд сўзининг рус ёки инглиз тилидаги таржимаси йўқ. «Препадователь, ученик» сўзлари устоз, шогирд сўзларининг айнан таржимаси эмас. Шарқда шогирд умуман бошқа тушунча, устоз бошқа, пири комил бошқа, донишманд тушунчаси бошқа. Ҳар бирининг орасида еру осмончалик фарқ бор. Буни улар тушунмайдилар. Уларда содиқлик эмас, яхшироқ шартшароит, хизматлар таклиф қилинганда бошқага сотилиб кетиш эҳтимоли кучлироқ бўлади. Унинг қаршисида ким турибди, ким билан гаплашяпти, Устози олам, Пири комил ўзи ким эканлиги билан иши йўқ. Ҳаётида шундай бир ноёб ҳодиса рўй берганига, унга шу «капалак»дан таълим олиб, «капалак»ка айланиш, комил инсон бўлиш имконияти берилганлигини англамайди.
Ундайларга қараб зора нафи тегса деган умидда, Сўфи Оллоёрнинг қуйидаги байтларини келтириш мумкин.
Агарчи бўлсанг аҳли илму зуҳҳод,
Такаббур қилмағил – аслинг қил ёд.
Риёзат бирла ҳам очсанг кўзунгни,
Азозилдек улуғ тутма ўзунгни.
Агар ернинг юзига айласанг дарё,
Такаббур бўлмағил, бўлғил Худотарс.
Сани кирган йўлунг турфа узоқдур,
Орада сони йўқ банду тузоқдур.
Теракким, ул кўтарди юқори бош,
Самарсиз бўлди – кўрдингму ани фош?!
Кичик билди ўзини ҳолини дур,
Баҳосидур харидор олдида пур.
Белингни боғлагил хизматга чун най,
Шакар тўлдирса, шояд, қалбингга ҳайй.
«Дон»