o‘z o‘g‘illarini hozirgi zamon ilmfununi bilan tarbiyalasinlar. Shu ham katta gap. O‘n yil muddatida uch-to‘rt doktor, ikki-uch advokat va Davlat Dumasida otashin nutqlar so‘zlab, Turkiston musulmonlarining huquqlarini mudofaa eta biladigan to‘rt-besh arbobi siyosat yetishsa, biz uchun katta sharaf emasmi? Endi maorif uchun tashviqotni, albatta, savdogarlarimiz, mulk-dorlarimiz o‘rtasida yurgizish kerak. Zotan, Turkiston o‘lkasining istiqboli bu guruhning qo‘lida. Shuning uchun ularni g‘aflatdan uyg‘otish darkor…»
Dasturxon yig‘ishtirildi, namozgar yaqinlashganidan, uchovlari tahorat qilgani turishdi. Namoz shu yerda – mehmonxonada o‘qildi, Abdishukur imom bo‘ldi. Keyin katta laganda palov keltirildi. Gangir-gungur suhbat bilan palovni yeb, Abdishukur ketishga ruxsat so‘radi. U dahlizdan kalishini kiyar ekan, Mirzakarimboy qichqirdi:
– Mulla Abdishukur, ertaga ojizamizga to‘y keladi, marhamat qiling, durustmi?
– Muborak bo‘lsin, juda soz, albatta, kelaman.
II
Arava sig‘maydigan, ichkarilik ko‘chaga bu kun jon kirgan. Ertadan buyon Yormat bu ko‘chani dastakli supurgi bilan qirtishlaydi, chuqurchalarga tuproq solib, tepkilaydi. Bu kun uning boshida yangi, lekin beo‘xshoz do‘ppi. Amalga yangi mingan hovliqma odamdek burnini ko‘targan, yuzi ma’nisiz jiddiy va mag‘rur. Tumov orqasida burnidan to‘xtovsiz oqqan suvni ham sezmaydi… Chag‘ir-chug‘ur qilib, oshiq o‘ynovchi mahalla bolalarini tiriqtirib quvlaydi. Onalari, buvilari bilan to‘yga kelgan mehmon bolalarga – ularning kiyimlariga yaxshi razm solgandan so‘ng – tegishli muomalada bo‘ladi, yo dag‘al so‘zlaydi, yo «akasi jonidan» deb shirin gapiradi.
Ko‘chani chinniday tozalagandan so‘ng, machitdagi hovuzdan obkashlab suv tashimoqqa boshladi. Ba’zi bir «ta’bi tortgan» odamlarga: «to‘yga birga bo‘ling!» deb qo‘yadi o‘zicha.
Kuyov tomondan «to‘y kelish» vaqtiga hali erta. To‘n sohibi Mirzakarimboy ham mehmonxonadan chiqqan emas. Lekin, ko‘chada qatnov, qiy-chuv borgan sari kuchaymoqda To‘da-to‘da xotinlar kelishdi: duxoba, shohi, banoras, qalami va hokazo xilma-xil paranjilar o‘tadi, kelinlar, juvonlar, kampirlar aralash-quralash bo‘lib, Mirzakarimboyning dang‘illama darvozasiga kiradilar. Aksar xotinlarning oldi-orqasi to‘la, katta-kichik, yasangan-tusangan, ukpar taqqan bolalar. Patnislarda, tog‘aralarda, savatlarda kulcha, qovirma chuchvara, varaqi, qatlama va boshqa har nav meva-chevalar…
Yormat darvozadan besh-o‘n qadam narida turib xotinlarga tilyog‘lamalik qiladi: «o‘taveringlar, kiraveringlar, barakalla!» Katta tugunlarni xotinlarning qo‘llaridai, boshlaridan olib, ichkariga kiritishga yordamlashadi.
Kelayotgan ayollarning soni yo‘q. Boylarning to‘ylarini ko‘p ko‘rgan Yormat ham hayratda: «Buncha xotin, buncha bola-chaqa, buncha tavan qayerga sig‘adi?» Anchagina ichkarilikda bo‘lgan hovlida xotinlarning shovqin-suroni, ko‘krak emadigan bolalarning chirqillab yig‘lashlari va qiy-chuv tovushlar yangraydi.
– Hov, Yo‘lchiboymi! Keling, nasiba-de.– Yormat qichqirib, uzoqdan Yo‘lchini qarshiladi.
– Qanaqa to‘y, Yormat aka? – dedi yaqinlashganda hayron bo‘lib Yo‘lchi.
– Ey, bugun xo‘jayinning qiziga to‘y keladi, bilasizmi, xo‘jayinnint Nuriniso degan qizlari bor-ku. Aravani katta ko‘chada qoldirdingizmi?.. Durust. Otni darrov otxonaga kirgizing. Yumush ko‘p, – dedi Yormat Yo‘lchining qo‘lini siqib.
Yulchi shu vaqtgacha dala ishi bilan ovora edi. U har kun aravada shaharga, qandaydir bir saroyga, paxta tashir zdi. Ko‘pincha ikki marta qatnar, oqshom vaqtida, ba’zan undan kechroq dalaga qaytar edi. Bu kun bir qatnovdan so‘ng, otga taqa qoqtirish va arava temirini yangilatish uchun boyga uchrashgani kelgan edi.
Otxonaga otni bog‘lab, shu yerda bir muddat turdi. U har vaqt dalada yashagani uchun Nurining to‘yi to‘g‘risida hech nima eshitmagan edi. Shu jihatdan bu to‘y unga, har bir kutilmagan hodisa kabi, qiziq ta’sir qildi. U Tantiboyvachchaning bog‘idagi uchrashuvdan so‘ng Nurini ko‘rmagan bo‘lsa ham, uning o‘sha vaqtdagi hayajon bilan aytgan so‘zlariga ishona boshlagan edi. «Qiz menya sevmasa, ketimdan qidirib yuradimi? Qo‘rqmasdan, tutilib qolganda gap-so‘z bo‘lishni nazar-pisand qilmasdan, kechasi yonimga chiqarmidi?» deb o‘ylagan edi. Ammo shu bilan baravar, qizning sevgisiga u katta ahamiyat bermagan ham edi. U hali ham kambag‘al «begona» qizni yodlar, hali ham uning boshini goh-goh band qilgan: «U kimning qizi? Uni yana bir ko‘rish peshonamga yozilganmikan?» kabi savollar edi. Hozir esa Nurining to‘yini eshitarkan, yuragi allanechuk o‘ksinganday bo‘ldi, kimdir, uni kamsitganday sevildi. U o‘z ichida shunday o‘yladi: «Nima qilsin, bechora Nuri! U ota-onasiga «men falonchini sevaman» deya oladimi? Yana kimni? Menday bir kambag‘al xizmatkor yigitni!.. Albatta, u o‘z yuragini hech knmga ocha olmagan. Dardini o‘z ichiga yutgan… Agar men bir boynnng o‘g‘li bo‘lsam, Nuri meni sevsa, buni ota-onasiga aytmaganda ham, atrofdagilarga sekin bildirgan bo‘lar edi. Har holda Nuri o‘z to‘yidan rozi bo‘lmasa kerak. Hozir bir burchakda qisilib, yig‘lab o‘tirgan bo‘lishiga shubha yo‘q… Ammo kim biladi, boyvachcha kuyov yaxshidir, xotinlar uni maqtashgan bo‘lsalar, Nuri meni unutgandir.
Nuriga o‘xshash qizlarning ishqi bahorda yoqqan qorday: bir yoqdan yog‘ib, bir yoqdan erib ketadi. Xo‘p, bo‘ladigan ish bo‘libdi, boyning qiziga uylanish xotirimdan kechganmidi?..»
U otxonadan ko‘chaga chiqqan zamon, Yormat obkash va chelak tutqizdi va pochapo‘stinga o‘ralib, mag‘rur yurgan Mirzakarimboyga kulib, dedi:
– Ota, bu kun hovuzni yarimlatadigan bo‘ldik.
Boy, uni eshitmagan kabi, «g‘iq» etmadi. Yo‘lchining salomiga ming‘illab javob qaytardi.
Qiyom vaqtida bir qancha bolalar: «to‘y keldi, tuy keldi» deb baqirib-chaqirib yugurishdi. Yuk orqalagan, og‘ir qoplar ostida ikki bukilgan aravakashlar va mahalla yigitlari ham ko‘rinib qoldi. Yormat Yo‘lchini sudrab ko‘chaning boshiga, aravalar to‘xtagan joyga yugurdi. To‘y uchun kuyov tomoindan o‘n besh arava yuk yuborilgan. Har bir aravada boshqa-boshqa mollar va buyumlar… Bu yerda qiyg‘os-to‘polon bilan aravakashlarning yuzlariga un sepildi. Aravakashlar boshlarini unga tiqqanday yo tegirmonchiday oqardilar, Yigirma bir qo‘yning ma’rashi, so‘kish, askiya, mahalla bolalarining qiy-chuvi ichida aravalarni ildamlik bilan bo‘shatib, yuklarni boynikiga tashishga kirishildi.
Arava-arava un, guruch, qop-qop bodom, pista, kajavalarda holvalar, qirq-ellik katta-kichik yashikda har xil mevalar…
Mahallaning ba’zi bir o‘spirinlari pichoq bilan qopni yo yashikni teshar, cho‘ntaklariga qo‘rqa-pisa meva solardilar.
– Shu bilan nafslaring orom oladimi, qanday betsiz odamsanlar! Hoy, senga aytaman, qopni teshma!..– baqirdi Yormat.
– Ha, to‘ychilik-da. Og‘zimiz chuchib qolsin! – kulishadi yigitlar.
– Yukni bekorga tashiymizmi, qobirg‘amiz sinay dedi! – qichqirishadi boshqalar…
Aravalarning ostida bolalar chumoliday g‘ivirlashadi, qoplardan, yashiklardan to‘kilib, tuproqqa, loyga qorishgan mevalarni terishadi.
Juda yaxshi kiyingan, nozikkina bir yigitcha bilan birga Hakimboyvachcha paydo bo‘ldi. U qovog‘ini solib, qiy-chuvdan mamnun emasligini ko‘rsatdi va bolalarga o‘dag‘ayladi:
– Enalaring ko‘chada tuqqanmi, bu nima hangama! – Bolalar qochisharkan, odatda nikoh kuni aytiladigan xunuk, beadab so‘zlarni baland qichqirishdi. Ko‘chaning bir chekkasida ish tikib o‘tirgan Soli yamoqchi bolalar orqasidan baqirdi:
– Azamatlar, bu gap nikoh kuni aytiladi. Bu kun to‘y! – kinoya bilan xaxoladi.
Hakimboyvachcha bu «pastkash»ning so‘zini eshitmagan bo‘lib, nozik do‘sti bilan o‘tib ketdi.
– Soli aka, sizga qachon ma’ni kiradi? – jahl bilan dedi Yormat.
– Ma’ni? – ko‘zini olaytirdi Soli.– Ma’nini senlarga berdim, ekib qo‘yinglar… To‘y bolalarniki, har qaysi to‘yda bolalar o‘ynaydi. Senlar nuqul quvasanlar, shu