ham xuddi shunday ekan! Xelga yodgorlikni ko‘ribdi, hamma narsani tushunibdi va tiz cho‘kibdi.
Quyosh chiqibdi. Ilgarilari quyosh nuri tegishi bilan Xelga baqa kiyimini tashlab, go‘zal qizga aylangan bo‘lsa, hozir nur bilan tozalangan chirik tana qobig‘idan osmonga, havodan ham tiniq go‘zal ruh ko‘tarilibdi. Shunday qilib, quyosh nuri o‘z yaratuvchisiga qaytibdi!
Tanasi esa kul bo‘lib sovirilib ketibdi. Xelga tiz cho‘kib turgan joyda so‘lib qolgan nilufar yotganmish.
– Ertakning yangicha tugallanishi! – debdi laylak, – kutilmaganda tamom bo‘ldi-ya! Hechqisi yo‘q, u menga yoqadi!
– Bu xususda bolalar nima deydi? – debdi xotini.
– Ha, aytganday, bunisi juda muhim! – debdi laylak.
QO‘NG‘IROQLI GIRDOB
Odense daryosining qo‘ng‘iroq tushib ketgan chuqur yeridan «darang-darang» degan tovush eshitiladi. «Bu qanaqa daryo?» dersiz. Bu daryoni Odense shahridagi katta-kichik – hamma biladi; u bog‘lar chekkasidan, taxta ko‘priklar ostidan, to‘g‘on darvozalaridan oqib o‘tib suv tegirmonga borib, quyiladi. Daryo betida sap-sariq nilufarlar, qamishlarning to‘q jigarrang popuklari va baland baxmalsimon qiyoqlar qalqib yuradi.
Monastir botqog‘i hamda ohakchi o‘tlog‘i yaqinida o‘sgan judayam qari, serbutoq, ichi g‘ovak, egri-bugri tolalari suv betiga egilib yotibdi. Daryoning boshqa sohili bog‘larga burkangan. Bog‘lar ham har xil. Ba’zilarida anvoyi gullar o‘sadi, har yer-har yeriga kishining havasini keltiradigan o‘rindiqlar qo‘yilgan, ba’zilarida esa karamdan boshqa hech narsa ko‘rinmaydi, boshqalarida bu ham yo‘q. Chunki daryo labigacha qalin, sershoh marjon daraxtlari qoplab yotibdi. O‘sha joylarda eshkak botirib, daryo tubiga yetkaza olmaysiz. Daryoning eng teran joyi – Qizlar ibodatxonasining ro‘parasi; u yer qo‘ng‘iroq girdobi deb atalarkan. Shu yerda, suv tubida alvasti yasharkan. Kunbo‘yi quyosh nurlari suviga tushib turganda u uxlar, kechasi oy va yulduzlar nurida esa suv betiga chiqar ekan. U judayam qari ekan. Uning yakka-yolg‘iz yashashi va qadimiy cherkov qo‘ng‘irog‘idan boshqa suhbatdoshi yo‘qligi haqida momom o‘z momosidan eshitgan ekan. Bir vaqtlar bu qo‘ng‘iroq Sankt-Albani cherkovning qo‘ng‘iroqxonasida osilib turgan ekan; hozir esa qo‘ng‘iroqxonadan ham, cherkovdan ham nomnishon qolmagan. «Darang-darang-darang» deb jaranglarkan qo‘ng‘iroq osig‘liq turgan joyida. Kunlarning birida kechki payt qo‘ng‘iroq qattiq tebranibdi-yu, uzilib tushib ketibdi… Shunday qilib botayotgan quyosh nurida ajoyib mis qo‘ng‘iroq to‘q qizil rangda yarqirab ketibdi.
Qo‘ng‘iroq «Darang-darang. Uyquga ketdim!» – deb jaranglabdi-da, to‘ppa-to‘g‘ri Odense daryosining eng chuqur joyiga shaloplab tushibdi. O‘shandan beri qo‘ng‘iroq tushgan joyni «qo‘ng‘iroq girdobi» deb atasharkan. Biroq, qo‘ng‘iroq uxlolmabdi, orom ham ololmabdi; u suv alvastisining uyida ham jaranglabdi, uning tovushini ba’zida qirg‘oqdagilar ham eshitib qolisharkan. Odamlarning aytishiga qaraganda, uning har bir jaranglashi biron odamning o‘lishidan darak berarmish, biroq bu gap g‘irt yolg‘on. Qo‘ng‘iroq suv alvastisi bilan suhbatlashayotganda jaranglar ekan, endi alvasti oldingiday yolg‘iz emas ekan.
Xo‘sh, qo‘ng‘iroq nimalar deb jaranglaydi? Qo‘ng‘iroq juda keksa; aytishlariga ko‘ra, u qo‘ng‘iroqxonada momomning momosi tug‘ilmasdan oldin ham osilib turgan ekan, biroq u ilonbaliq terisidan ishton kiygan, tanga bilan qoplangan kamzuliga tugma o‘rniga sariq nilufar gullari qadalgan, sochlaridan qamish o‘sib chiqqan, soqollari ko‘kimtir balchiqqa botgan suv alvastisiga qaraganda, go‘dakning o‘zi ekan.
Alvasti nihoyatda badburush ekan!
Ammo qo‘ng‘iroq nimalar haqida jaranglayotganini aytib berish uchun bir necha yillar kerak bo‘ladi. Qo‘ng‘iroq biron narsa to‘g‘risida hikoya qiladigan bo‘lsa, ba’zan cho‘zib, ba’zan qisqa, ko‘ngliga yoqqanicha qilib jaranglarkan. U qadimiy, qayg‘uli, qahrli zamonlar haqida jaranglarkan.
«Sankt-Albani cherkovining qo‘ng‘iroqxonasiga yosh, kelishgan, ammo juda ham g‘amgin va o‘ychan kohin yigit chiqibdi. U tuynukdan o‘sha paytlar o‘zani juda keng bo‘lgan Odense daryosiga, ilgarilari o‘rnida ko‘l bo‘lgan botqoqlik va ko‘m-ko‘k monastir tepaligiga qarabdi. U yerda qizlar monastiri qad ko‘targan ekan; monastir hujralaridan birida kohin qiz yasharkan, doim uning hujrasida chiroq yonib turarkan… Yigit uni tanirkan! Qizni o‘ylaganida yuragi battar gupillab urarkan! Darangdarang!»
Qo‘ng‘iroq ana shular haqida jaranglarkan.
«Qo‘ng‘iroqxonaga monastir nozirining aqli zaif shogirdi ham chiqdi. O‘zimning vazmin mis gardishim bilan peshanasini yorib qo‘yishim mumkin edi. Axir, u tebranib daranglayotgan paytimda naq ostimda o‘tirgan edi-da. Sho‘rlik go‘yo sitro chalayotganday ikkita cho‘pni polga urib taqillatib ashula aytardi:
«Bor ekan, yo‘q ekan, bir Kund degan qirol bo‘lgan ekan. U yepiskop va kohinlarga boshi yerga tekkuday ta’zim qilar ekan, biroq u yutlandlarni og‘ir soliqlar bilan qiynab qo‘yganda, qo‘llariga qurol olib, uni yirtqich hayvonday haydab yuborishibdi. U cherkovga yashirinib, uning eshik va derazalarini yopib olibdi. Darg‘azab bo‘lgan olomon cherkovni qurshabdi; shu payt uning bo‘kirgani qulog‘imga chalindi, qarg‘a va zag‘chalar juda qo‘rqib ketishdi va jon talvasasida bir qo‘ng‘iroqxonaga, bir tashqariga uchib chiqishardi, olomonga o‘qrayishar, cherkov derazasidan ichkariga mo‘ralashib, u yerda ko‘rganlari haqida baqiribchaqirishardi. Qirol Kund mehrob qarshisida yotib, ibodat qilayotgan ekan; ukalari Erik bilan Benedikt uning yonida qilich yalang‘ochlab qirolni himoya qilish uchun shay bo‘lib turgan ekan; biroq yovuz niyatli xizmatkori Blake o‘z xo‘jasiga xiyonat qilibdi.
Olomon qirolning qayerdaligini bilib qolib, derazaga tosh otishibdi. Tosh qirolga tegib, u o‘sha zahoti til tortmay o‘libdi… O‘shanda yovuz olomon rosa bo‘kirgan, qushlar chirqillagan, men bo‘lsam darang-darang qilib ashula aytganman».
Cherkov qo‘ng‘irog‘i juda balandda bo‘lib, uzoquzoqlarni ko‘rarkan! Uning huzuriga qushlar uchib kelisharkan, qo‘ng‘iroq ularning tilini bilarkan! Hatto shamol ham darchalardan, barcha yoriq va teshiklardan o‘tib uning mehmoni bo‘larkan. Shamol hamma narsani havodan bilib olar ekan. Qayerda hayot bo‘lsa, o‘sha yerda havo bor, hatto u kishining o‘pkasiga kirib, har bir tovush, har bir so‘z va har bir nafas olishga quloq soladi! Havo hamma narsani bilarkan, shamol esa bularni so‘zlab berarkan, qo‘ng‘iroq unga diqqat bilan quloq solib, butun olamga «darang-darang-darang» qilib taratarkan.
«Men ko‘p narsalarni eshitganman va bilib olganman, biroq bularning hammasini jaranglab hikoya qilishga madorim yetmaydi! Men charchadim, og‘irlashdim, meni ko‘tarib turgan xoda sinib ketdi, men esa havoda bir yalt etib, daryoning suv alvastisi istiqomat qilayotgan eng chuqur joyiga shaloplab tushdim. U yolg‘iz, yil sayin ko‘rgan-kechirganlarimni unga «darang-darang» qilib hikoya qilib beryapman!»
Odense daryosining qo‘ng‘iroq girdobidan ana shunaqa daranglash tovushlari eshitilarkan, men bu haqda buvimdan eshitganman.
O‘qituvchimiz bo‘lsa: «Daryo tubida qo‘ng‘iroq jarangi nima qiladi? U yerda hech qanaqa qo‘ng‘iroq yo‘q! Suv alvastisi ham yo‘q – umuman, suv alvastilari bo‘lmagan! Cherkov qo‘ng‘iroqlarining quvnoq jarangi eshitilib qolguday bo‘lsa, bu jaranglayotgan qo‘ng‘iroq emas, havo, chunki havo o‘zidan tovush chiqaradi», – deydi.
Buvim ham cherkov qo‘ng‘irog‘i qissasidan hissa chiqarib, xuddi shu gapni aytgan edi, uning fikri o‘qituvchiniki bilan bir joydan chiqdi, aslida ham shunday bo‘lsa kerak.
– Hoy bola, har ikkalasi ham to‘g‘ri, ammo o‘z bilganingdan qolma! – deyishadi buvim bilan o‘qituvchim.
Ha, havo hamma narsani biladi! U atrofimizda ham, ichimizda ham bor. U butun fikrlarimizni, qilmishlarimizni suv alvastisi bilan daryo tubida yotgan qo‘ng‘iroqdan ham uzoq-uzoqlarga yoyadi. Bu tovushlar hamon balandga ko‘tarilib, samoviy qo‘ng‘iroqqacha boradi, ular darang-darang qilgancha yo‘lda davom etaveradi.
SHAMOL VALDEMAR DO VA UNING QIZLARI HAQIDA HIKOYA