ын диэки «киир» диэн сиэлийэ көрөн кэбистэ.
Деканаппыт диэн – үс да алталаах дьоҕус хос. Мунньахтыыр уһун остуол түннүк диэки уһугар балтыһахтыы турар остуолга декан Иннокентий Герасимович умса нөрүйэн олорон тугу эрэ суруйар. Мин киирэн дорооболоспуппар, эмиэ саҥата суох, эркини кыйа турар олоппостор диэки уруучукатын уһугунан ыйда. Олордум. Иннокентий Герасимович чочумча тугу эрэ суруксуттаата.
Мин, деканат үлэтигэр саҥа сыстан эрэр киһи, тойон хоһугар толло-толло киирэбин, онон туох да саҥата-иҥэтэ суох дьылыйан олорон кэтэстим. Кэмниэ кэнэҕэс декан суруксуттаан бүттэ, уруучукатын остуолга туора аста уонна ачыкытын нөҥүө мин диэки көрөн ылла.
Бу уоһун үрдүнэн тор курдук бытыктаах, аҕамсыйбыт, оччотооҕу сахаҕа орто уҥуохтаах хатыҥыр киһи математиктар физиктэртэн арахсан туспа барыахтарыттан деканныыр. Саха университетын бүтэрэн баран, Ленинградка аспираннаабыт, солотун онно көмүскээбит киһи.
– Иван Иванович. Дьэ, биир моһуок боппуруоска сүбэлэһээри ыҥырдым, – Иннокентий Герасимович аны ачыкытын аннынан миигин тобулу көрдө.
Мин соһуйа иһиттим. Баччааҥҥа диэри декан миэхэ «онно сырыт, манна сырыт, ону гын, маны гын» диэн судургу соҕус сорудаҕы этиинэн муҥурданааччы, бүгүн буоллаҕына, тугу эрэ «сүбэлэһээри» гынар. Мин болҕойуохпунан болҕойдум.
– Билигин биир дьикти киһи кэлэн барда. Хаһан диэхпиний? Чэ, иккис паара кэнниттэн уон диэки буолуо, – Иннокентий Герасимович туора хайыһан, миэхэ иэдэс биэрэн олорон, идэтинэн лоп бааччы уурталаан саҥаран барда.
«Тыый, ол туох киһитэ буоллаҕай? Факультекка ким эрэ кэлбитэ-барбыта сонун буола илик этэ дии…»
– Хаатыҥкалаах, тэлигириэйкэлээх, ушанкалаах, бэрт судургу таҥастаах кэлии киһи. Физмат наука докторабын, аатым Юрий Федорович Орлов, квантовай теория поля дьарыктанабын диир. Эн оннук ааттаах киһини истэр этиҥ дуо?
– Хайдах эрэ истибит курдукпун. Чуолкай бу ээ диэн өйдөөбөппүн.
– Устудьуоннарга лиэксийэ ааҕыам этэ диир. Ону мин туох да диэбэтим. Аны кини тахсан бараатын кытта, миэхэ звонок кэллэ. «Оннук-оннук киһи эһиэхэ сырытта дуо, устудьуоннарга лиэксийэ ааҕыам диэбитэ буолуо, ону отой сөбүлэһиэ суохтааххыт» диэтилэр.
– Ол ким эрийдэ?
– Уорганнар. Отой барытын көрө сыталлар эбит. Онон эйигин сэрэтээри ыҥырдым, баҕар, эйигин булуоҕа, ону эн… сөбүлэһимэ, – декан бүтэһик тылын, чочумча толкуйдаан, ыараҥнатан баран ыһыгынна.
– Ол хантан кэлбитэ буолуой?
– Таҥаһа-саба тыаттан кэлбит киһи курдук. Тыаҕа үлэлиир киһи быһыылаах. Уонна ол кэпсиирин курдук, кырдьык, дуоктар быһыылаах. Таҥаһын-сабын аахсыбатахха, хайдах эрэ оннук дьүһүннээх-бодолоох. Саҥата-иҥэтэ да оннук. Били Ньурба Твердохлебовын курдук киһи буолуо. Чэ, итинник, – декан кэпсэтии бүппүтүн биллэрэн, били туора аспыт тэтэрээтин бэйэтин диэки тарта, уруучукатын ылла.
Мин декан хоһуттан үлтү булкуллан таҕыстым.
Кафедрабар тиийбитим, ким да суох, Антонина Семеновна ханна эрэ элэс гыммыт. Дьыалабын салгыах киһи курдук остуолбар олорбутум баара да, өйүм-санаам ыһыллан хаалла.
Чэ, туох эрэ муокас киһи кэлэ сылдьыбыта чуолкай. Ол гынан баран… Факультекка «уорган» эҥин диэн кэпсэтии суох буолааччы ээ. Арай үлэ быыһыгар, сэдэмньи кэпсэтиилэргэ ити тэрилтэ аата биирдэ эмэ иһиллэн ааһааччы. Онон Иннокентий Герасимович бэйэтэ бэйэтинэн ити чыычый тэрилтэ аатын миэхэ сирэй ааттаабыта ордук соһутта.
Мин, саҥа анаммыт киһи быһыытынан, үлэлии сатаан, факультекка научнай семинар тэрийбитим эбээт. Хаарыаны, ол семинарга оннук киһини дакылааттаппыт киһи баар ини. Сэрэйдэххэ, Саахарап оскуолата буолуо. Физика саамай чыпчаал таһыма! Дьэ, кыһыы диэтэҕиҥ…
Чочумча олорболоон баран, «ээ, чэ, дьиэбэр баран чэйдээбитим ордук» диэн буолла. Таҥнан таһырдьа таҕыстым. Тымныы иккис муоһа тостон, күн уһаан турар кэмэ. Бүгүн ичигэс буолан, таһырдьа киһи элбээбит, кэлии-барыы бөҕө, халлаан үчүгэйэ сүрдээх даҕаны, хаатыҥкалаах киһи барытын күлүктээн кэбистэ. Арай үлэбэр дуу, дьиэбэр дуу кэллин, оччоҕуна хайдах кэпсэтэбин? Бука, сурук биэриэҕэ, ханна эрэ тиэрт диэччилэр күөрэс гына түһүөхтэрэ. Оччоҕо хайдах буолабын?
«Иккис» оптуобуһунан олорор сирбэр, Сайсаарым диэки, айаннаатым. Ол иһэн, били, Ньурбачааҥҥа көскө кэлэн олорбут диссидиэн Твердохлебовы, киниэхэ Сахаров ойоҕунаан кэлэ сылдьыбытын санаталаатым.
«Бээрэ, оттон кэтээччилэр тиийэн кэллэхтэринэ тугуй?.. Били Юра биэрбит Солженицын «Один день Ивана Денисовича» диэн айымньылаах «Роман-газета» сурунаала остуолбар үөһэ сытар эбээт. Аны туран ол кинигэни бобуулаах диэбиттэрэ ээ».
Хайдах эрэ куттаныах санаам кэллэ.
Дьиэбэр чугаһаан иһэн көрбүтүм, биһиги дьиэбитигэр сэргэстэһэ турар эмиэ икки этээстээх мас уопсай таһыгар милииссийэ «уазига» уун-утары хайыһан турар эбит.
– Һы, тугун түргэнэй?! – диэн эрэ хааллым.
Олорор дьиэм диэн Новокарьернайга турар, уруккута устудьуоннар икки этээстээх мас уопсайдара. Көрүдүөр да, көҥкөлөй хостор. Икки хос икки арда ааннанан биирэ куукуна, биирэ утуйар хос буолан турара биһи кыбартыырабыт диэн буолар. Куукунабыт