145
miesiąc (daw.) — księżyc.
146
szyba kościelna — chodzi o witraż.
147
grabia — hrabia; Sienkiewicz nadaje Jurandowi ze Spychowa już trzeci nie odpowiadający sytuacji tytuł.
150
pomorzył (daw.) — zabił.
151
nabrały — napęczniały.
152
długo książę w niewoli u nich siedział — w 1393 r.; Sienkiewicz prawdopodobnie przesadza na temat czasu trwania niewoli.
153
troczyć — przywiązać.
154
halebarda — dziś popr.: halabarda.
155
rubież — granica, pogranicze.
156
przetowłosy (daw.) — jasnowłosy.
157
pawęż (daw.) — wysoka, czworokątna tarcza z drewna obitego skórą lub blachą.
158
bydlić (daw.) — mieszkać, przebywać.
159
radziej (daw.) — chętniej.
160
któren — dziś popr.: który.
161
luty (daw.) — groźny, srogi.
162
frasować się (daw.) — martwić się.
163
przygodzić się (daw.) — przydarzyć się.
164
nie cudna temu chłopcu wojna — sens: wojna nie jest dla niego niczym nowym.
165
roków — dziś popr.: lat.
166
nowotny (daw.) — nowy.
167
wiskać — prawdopodobnie od iskać, drapać.
168
otrok (daw.) — chłopak.
169
nie idzie (daw.) — nie uchodzi, nie wypada.
170
gorze (ze starop. gorzeć: palić się) — biada, nieszczęście, niebezpieczeństwo.
171
łagiew (daw.) — naczynie podróżne.
172
opat — przełożony w męskim zakonie kontemplacyjnym.
173
łuby — kosze, bagaże.
174
pątlik — siatka do podtrzymywania włosów.
175
jaka (daw.) — rodzaj okrycia wierzchniego.
177
fryzyjski — pochodzący z Fryzji, krainy nad Morzem Północnym, obecnie stanowiącej pogranicze Niemiec, Danii i Holandii.
178
ślachcic — dziś popr.: szlachcic.
180
kasztelan — średniowieczny urzędnik, odpowiedzialny za ściąganie podatków, obronę i sądownictwo na terenie kasztelanii, to jest jednostki administracyjnej średniego szczebla.
181
niedziela (daw.) — tydzień.
182
wartki (daw.) — prędki (tu: do bójki).
183
samoczwart (daw.) — we czterech.
184
podjezdek — koń mniejszej wartości, słaby a. młody.
185
kowany (daw.) — kuty, wykuty.
186
doźrzeć — dziś popr.: dojrzeć.
187
garncówka — właśc.: półgarncówka, naczynie o objętości pół garnca.
188
nieruchomie — dziś popr.: nieruchomo.
190
połóg — około sześciotygodniowy okres po porodzie.
191
prawić (daw.) — mówić, opowiadać.
192
samoczwart (daw.) — we czterech.
193
alibo — dziś popr.: albo.
194
opat — przełożony w męskim zakonie kontemplacyjnym.
195
miarkuj, co ci rzekę — zwracaj uwagę na to, co ci mówię.
196
połóg — około sześciotygodniowy okres po porodzie.
197
otrąbić (daw.) — ogłosić uroczyście.
198
sprawić się (daw.) — spełnić powinności a. obowiązki.
201
roli niezwyczajnych — nieprzyzwyczajonych do pracy na roli.
202
opat — przełożony w męskim zakonie kontemplacyjnym.
204
więcej zbójem niźli zakonnikiem patrzył — bardziej wyglądał na zbójcę niż na zakonnika.
205
knecht — żołnierz piechoty niemieckiej, pachołek; tu użyte w chrakterze obelgi.
