хольме, у Лобзаве і ў Кракаве”
Уступ
Адкуль пайшла смута?
Слабога розумам цара Фёдара Іаанавіча ягоны апякун Барыс Гадуноў моцна напужаў пагрозаю з боку царэвіча Дзьмітрыя*. Выправілі малога разам з маці, пятай жонкай Івана Жахлівага Марыяй Нагой, да Угліча, удзелу, прызначанага царэвічу бацькам. Да Ніжняга Ноўгарада выслалі апекуна Дзьмітрыя і патаемнага пачынальніка смуты імянітага баярына Багдана Якаўлевіча Бельскага*. Праз сем год пасля бацькі 3 чэрвеня (15 мая) 1591 года ў Углічы загінуў Дзьмітрый, а яшчэ праз сем, вечарам 26 (6) студзеня 1598 году на маскоўскім Крамлі аддаў Богу душу 40-гадовы вялікі князь маскоўскі Фёдар Іаанавіч. Вялікая княгіня Ірына з Гадуновых адраклася ад улады і пайшла шукаць суцяшэння ў манастыры.
Суседзі, ліцьвіны ды палякі, з безначаллем давалі сабе рады, хоць часам і без войнаў не абыходзіліся, а для Масковіі гэта было не ў звычаі. Але з Божай ласкі ўсё кацілася сваім парадкам, без вэрхалу, і абмеркаванне, хто сядзе на пасад, адклалі на 40 дзён. Межы закрылі адразу, каб ні туды ні назад, ані падарожнаму, ані купцу, ані віжу ці шпегу тым болей. Да двух ваяводаў дадалі яшчэ чацвярых. Варты па крэпасці стаялі што ні крок, моцныя раз’езды па ваколіцах пільна зыркалі на падарожных. Купцы польскія, ліцьвінскія ды розныя “нямецкія” сядзелі па гарадах на дзяржаўным кошце ды рассылалі служак вынюхаць сцежку—шчыліну, каб праслізнуць дадому з грашыма ды таварамі. Нават ганцоў ад улады выпраўлялі пад наглядам. Не к дабру непрыяцелям ведаць, у якіх абставінах будзе абірацца новы ўладар. Таму і прапанову Рэчы Паспалітай паклікаць на маскоўскі трон каралевіча Уладыслава адкінулі адразу. З усёй Еўропы да Масковіі прыглядаліся, бо немалая дзяржава і войска ў яе адпаведнае. І галоў прыдатных пад шапку Манамаха хапала. Праўда, люд на Маскве непакоіўся, каб не пакаціліся, як камень з гары, збройныя сутычкі, бо канца ім не будзе. А як жа абраць вялікага князя ў ваенных забурэннях?
Найбольш шанцаў на вялікакняскую шапку мелі Барыс Гадуноў, Багдан Бельскі, Фёдар Мсціслаўскі, Фёдар Раманаў. Як на забаву, трое апошніх мелі продкамі людзей з Вялікага Княства. Самы рашучы, Багдан Бельскі з’явіўся ў Маскве адразу пасля смерці вялікага князя з ладным гуртам набліжаных. Але бліжэй усіх да ўлады быў Барыс Гадуноў. Што яму з абяцанкі каралём Жыгімонтам ІІІ пасады правіцеля пры каралевічу, калі паўстала магчымасць самаўладдзя.
Хітры Гадун, пагадзіўся на цараванне 21 лютага 1585 года, але венчаны на царства толькі 1 верасня 1598 года, таксама нядоўга насіў шапку Манамаха.
Але за гэты час вялікі канцлер літоўскі Леў Сапега выкарыстаў абранне Гадунова дзеля заключэння Вечнага міру Рэчы Паспалітай з Масковіяй. Было спадзяванне, што пры пэўных настроях у Маскве выбарны, а не спадчынны манарх улічыць думку Земскага сабору, як у Рэчы Паспалітай кароль – меркаванні паслоў Сойма.
І тут высветлілася, што ліцьвіны за “вечны мір”, а караняжам ён не даспадобы. І гэта тады, калі Карл Судэрманскі* рыхтаваўся адабраць у Рэчы Паспалітай Інфлянты. А «вечны мір» з Масковіяй пазбавіў бы шведаў яе падтрымкі, ліквідаваў небяспеку вайны з двума непрыяцелямі, калі не ўзгадваць татараў.
Кароль Жыгімонт не адразу ацаніў сітуацыю. Але калі Карл Судэрманскі захапіў Фінляндыю і апынуўся ў Эстоніі, а валашскі гаспадар Міхай захапіў Сямігроддзе і навязаў зносіны з царом, Жыгімонт ачомаўся і даручыў Льву Сапегу рыхтаваць грамату ў Маскву. Сапегавы прыхільнікі заскарбілі падтрымку караля абяцанкай забяспечыць фінансава вайну за шведскую карону. Агульнымі высілкамі дабіліся для Сапегі надзвычайных паўнамоцтваў на падпісанне Вечнага міру.
Вялікі канцлер выбраўся ў Маскву 27 верасня 1600 года, маючы пад рукою Іллю Пельгрымоўскага, сакратара Княства, Андрэя Варапая, аршанскага земскага суддзю, віцебскага ваяводу Івана Сапегу ды ад Кароны – Станіслава Варшавецкага. Падарожнічалі тры тыдні: дзве сотні вазоў харчу і пажыткаў, розных падарункаў і прылад не давалі спяшацца. Тысяча аховы ды абслугі таксама не магла гнаць рыссю.
У сталіцы, як і ў кожным паселішчы па дарозе, пасольства сустрэлі ўрачыста і гасцінна. Але ўжо на другі дзень, 17 лістапада, пачаліся непрыемнасці. Каб свабодна хадзіць па Маскве, не было гаворкі. Тое ж і пра сустрэчы з падданымі цара Барыса без дазволу. Пасольства сядзела бы ў вязніцы за высокім плотам і пад аховай.
Не дзіва, што і шведскае пасольства з’явілася ў Маскве ўслед за пасольствам Рэчы Паспалітай. Нібы дзеля паказу шведаў правезлі перад домам каралеўскага пасольства.
Бясконца адкладвалі цырымонію прадстаўлення манарху. Праўда, працякалі чуткі, што цару няможацца, так што і да благой весткі недалёка. За цэлы месяц чакання толькі і адбылося незвычайнае, што пажар у суседніх дварах. Канцлер узлаваўся і прыгразіў, што падумае, як паставіцца да такога абыходжання, ды яшчэ ў небяспецы згарэць за чарговым пажарам.
Праз дзесяць дзён, 26 лістапада адбыўся прыём паслоў царом Барысам, а праз тыдзень пачаліся перамовы па артыкулах «вечнага міру». Але як жа без нечаканасцяў? Хоць бы такой, што цара прадстаўляў 10 гадовы сын Фёдар і ўвесь першы дзень занялі размовы пра прызнанне Барысу царскага тытулу.