za pomocą którego państwa członkowskie mogą wysyłać poufne ostrzeżenia o zdarzeniach mogących mieć negatywny wpływ na zdrowie obywateli, wymieniać się informacjami i koordynować działania. Ustanowiono też jego odpowiedniki na szczeblu krajowym. W 2001 r. został utworzony Komitet ds. Bezpieczeństwa Zdrowia, a w 2005 r. powołano Europejskie Centrum ds. Zapobiegania i Kontroli Chorób Zakaźnych (ECDC). Główny obszar działań ECDC to nadzór nad chorobami zakaźnymi rozumiany jako wspólne działanie państw członkowskich. Służy temu Europejski System Nadzoru, który dostarcza poszczególnym krajom dowodów naukowych na temat chorób zakaźnych, umożliwiając im szybkie reagowanie w ukierunkowany sposób. Legislacja UE wymaga, aby wszystkie państwa rutynowo zgłaszały do ECDC dane pochodzące z nadzoru nad 47 chorobami zakaźnymi oraz epidemie chorób mogących rozprzestrzeniać się do innych państw UE. Polską instytucją bezpośrednio współpracującą z ECDC jest NIZP-PZH.
Działanie krajowego systemu zgłaszania chorób zakaźnych opiera się na powiatowych stacjach sanitarno-epidemiologicznych, które sporządzają sprawozdania (dwutygodniowe, kwartalne, roczne), a następnie przesyłają je do stacji wojewódzkich, a stamtąd raporty trafiają do NIZP-PZH. System ten umożliwia podjęcie decyzji natury organizacyjnej na poziomie województwa, kraju czy międzynarodowym. Nacisk na szybkie powiadamianie położono również w przyjętych w 2005 r. Międzynarodowych Przepisach Zdrowotnych. Powołano, będące kluczowym elementem, Krajowe Punkty Centralne ds. Międzynarodowych Przepisów Zdrowotnych, i Punkty Kontaktowe Międzynarodowych Przepisów Zdrowotnych zorganizowane w siedzibach biur regionalnych WHO. W Polsce Krajowy Punkt Centralny działa od 2007 r. przy NIZP-PZH.
W odpowiedzi na sytuacje kryzysowe stwarzające zagrożenie dla zdrowia publicznego, takie jak pandemia grypy H1N1 (2009 r.) czy epidemia Escherichia coli (2011 r.), Komisja Europejska podjęła w 2013 r. działania, które poskutkowały przyjęciem legislacji w sprawie poważnych transgranicznych zagrożeń zdrowia. Decyzja ta wpłynęła na zwiększenie ochrony obywateli przed chorobami zakaźnymi. Nowe mechanizmy w połączeniu z opisanymi wyżej strukturami sprawdziły się podczas wystąpienia gorączki krwotocznej Ebola, MERS-CoV i zagrożenia poliomyelitis.
Choroby zakaźne podlegają dużej dynamice, co jest powodem częstych nowelizacji prawnych. Początkowo nadzór nad tymi chorobami w Polsce był regulowany na podstawie wydanego w 1946 r. Dekretu o zwalczaniu chorób wenerycznych, następnie Ustawy o zwalczaniu gruźlicy (1959 r.) i Ustawy o zwalczaniu chorób zakaźnych (1963 r.). W 2002 r. wprowadzono Ustawę o chorobach zakaźnych i zakażeniach a 6 lat później Ustawę o zapobieganiu oraz zwalczaniu zakażeń i chorób zakaźnych u ludzi, nowelizowaną w 2012 r. Ustawa ta reguluje zagadnienia związane z przymusem leczenia, hospitalizacji, izolacji i kwarantanny, sprawowaniem nadzoru epidemiologicznego i podejmowaniem działań przeciwepidemicznych, uprawnieniami organów inspekcji sanitarnej, kontrolą nad zakażeniami szpitalnymi, realizacją szczepień ochronnych oraz zasadami prowadzenia badań laboratoryjnych. W ramach ustawy Polska zobowiązana jest do współpracy m.in. ze wspomnianym wyżej ECDC.
Wymienienie wszystkich metod zapobiegania chorobom zakaźnym przekracza ramy tego podręcznika. Należą do nich m.in. izolacja i leczenie osób chorych i nosicieli (w tym zwierząt), bezpieczeństwo wody, żywności i transportu, właściwe odprowadzanie ścieków, zabiegi przeciwepidemiczne (dezynfekcja, sterylizacja, dezynsekcja, deratyzacja, sanityzacja), stosowanie środków ochrony osobistej i bezpiecznego sprzętu w placówkach ochrony zdrowia, utylizacja jednorazowego sprzętu medycznego, profilaktyka przed- i poekspozycyjna, bezpieczeństwo obrotu krwią, właściwa polityka antybiotykowa oraz szczepienia ochronne.
1. World Health Organization: An R&D blueprint for action to prevent epidemics. Plan for action. WHO, Genewa 2016. http://www.who.int/csr/research-and-development/WHO-R_D-Final10.pdf.
2. Farmer R., Lawrenson R.: Lecture notes: epidemiology, evidence-based medicine and public health. 5th Ed. Wiley-Blackwell, Oksford, Chichester, Nowy Jork 2004.
3. Fonkwo P.N.: Pricing infectious disease. The economic and health implications of infectious diseases. EMBO Rep., 2008, 9 (suppl. 1): S13–S17.
4. Jones K.E., Patel N.G., Levy M.A. i wsp.: Global trends in emerging infectious diseases. Nature, 2008, 451: 990–993.
5. Liu L., Johnson H.L., Cousens S. i wsp.: Global, regional, and national causes of child mortality: an updated systematic analysis for 2010 with time trends since 2000. Lancet, 2012, 379: 2151–2161.
6. Majkut G., Gałęcki J., Krzyżaniak A. i wsp.: Eradykacja chorób zakaźnych na świecie – problemy i wyzwania na przykładzie kampanii eradykacji wirusa polio. Probl. Hig. Epidemiol., 2013, 94: 16–20.
7. Porta, M. (red.): A dictionary of epidemiology. 6th Ed. Oxford University Press, Nowy Jork 2014.
8. Sadkowska-Todys M., Zieliński A., Czarkowski M.P. Choroby zakaźne w Polsce w 2014 roku. Przegl. Epidemiol., 2016, 70: 167–182.
9. Semenza J.C., Lindgren E., Balkanyi L. i wsp.: Determinants and drivers of infectious disease threat events in Europe. Emerg. Infect. Dis., 2016, 22: 581–589.
10. Smith K.F., Goldberg M., Rosenthal S. i wsp.: Global rise in human infectious disease outbreaks. J. R. Soc. Interface, 2014, 11: 20140950.
11. Trotter C., Oliver I., Hickman M.: Infectious disease epidemiology and surveillance. W: Lecture notes: epidemiology, evidence-based medicine and public health. 6th Ed. (red. Y. Ben-Shlomo, S. Brookes, M. Hickman). Wiley-Blackwell, Oksford, Chichester, Nowy Jork 2013.
12. Ustawa z dnia 5 grudnia 2008 r. o zapobieganiu oraz zwalczaniu zakażeń i chorób zakaźnych u ludzi. Dz. U. Nr 234, poz. 1570.
13. Zieliński A.: Nadzór epidemiologiczny. Przegl. Epidemiol., 2002, 56: 499–508.
14. Zieliński A.: Jak medycyna stała się nauką. Przegl. Epidemiol. 2014, 68: 161–168.
15. GBD 2015 Mortality and Causes of Death Collaborators: Global, regional, and national life expectancy, all-cause mortality, and cause-specific mortality for 249 causes of death, 1980–2015: a systematic analysis for the Global Burden of Disease Study 2015. Lancet, 2016, 388: 1459–1544.
2
Najważniejsze objawy występujące w chorobach zakaźnych
Alicja Wiercińska-Drapało
Choroby zakaźne nie mają żadnych swoistych objawów. Ważne jest, aby lekarz wstępnie oceniający chorego rozważał tło infekcyjne jego dolegliwości. Wyzwaniem dla lekarzy jest wczesne podejrzenie choroby zakaźnej. Utrudnia to fakt, iż choroby zakaźne mają bardzo różnorodną symptomatologię, od ostrych, gwałtownie pojawiających się objawów (choroba meningokokowa), do przewlekłych, długo utrzymujących się, czasem wręcz mogą przez wiele lat przebiegać bezobjawowo, np. utajone zakażenie Mycobacterium tuberculosis. Mimo że nie da się nigdy jednoznacznie stwierdzić na podstawie objawów klinicznych czy pacjent ma chorobę infekcyjną, istotne dane z wywiadu, badanie fizykalne i podstawowe badania laboratoryjne mogą w dużej mierze pomóc we wstępnej diagnostyce różnicowej. W rozdziale zostaną omówione najczęstsze objawy występujące w chorobach zakaźnych, czyli gorączka, biegunka, powiększenie węzłów chłonnych, żółtaczka i ostry ból głowy, a także najważniejsze zasady postępowania z chorymi je prezentującymi.
2.1. Gorączka
Gorączka stanowi fizjologiczną odpowiedź na zapalenie. Jest objawem chorób zakaźnych i niezakaźnych, wynikając z aktywacji tego samego szlaku cytokin. Gorączka może być spowodowana infekcją miejscową, zlokalizowaną do jednego narządu lub uogólnioną. Może być także wynikiem procesów niezakaźnych,