lat.
Obecnie takie wyjątkowe formy prawne netto przewidziane są dla państwowych jednostek budżetowych systemu oświaty (przede wszystkim dla szkół). Jednostki te mogą gromadzić na wydzielonym rachunku bankowym dochody uzyskiwane ze spadków, zapisów i darowizn w postaci pieniężnej na rzecz jednostki budżetowej, odszkodowań i wpłat za utracone lub uszkodzone mienie jednostki budżetowej, a także z działalności wykraczającej poza zakres działalności podstawowej określonej w statucie, np. świadczenia usług szkoleniowych lub z opłat egzaminacyjnych oraz z tytułu odpłatności za wyżywienie i zakwaterowanie uczniów, ponoszone przez rodziców lub opiekunów, a także pochodzące z dopłat bezpośrednich UE. Z dochodów tych nie mogą być finansowane wynagrodzenia osobowe.
6.4. Samorządowe zakłady budżetowe
Samorządowe zakłady budżetowe są to odrębne, samodzielne, lecz nieposiadające osobowości prawnej samorządowe jednostki organizacyjne, które prowadzą działalność na zasadzie odpłatności, pokrywając wydatki (stanowiące koszty swej działalności) z własnych przychodów.
Likwidując państwowe zakłady budżetowe, pozostawiono je dla niektórych dziedzin i zadań gospodarki samorządowej, wymienionych w ustawie o finansach publicznych.
Zakłady budżetowe działają w sferach społecznie użytecznych, w których funkcjonowanie podmiotów prywatnych ze względu na niską rentowność przedsięwzięć jest dla nich mało opłacalne, wymaga ponoszenia dużych nakładów, niewspółmiernych do efektów finansowych.
Działalność wykraczająca poza zadania o charakterze użyteczności publicznej nie może być prowadzona w formie samorządowego zakładu budżetowego.
Od 2011 roku zakłady budżetowe mogą działać w sferze niektórych zadań publicznych realizowanych przez jednostki samorządowe w zakresie:
– gospodarki mieszkaniowej i gospodarowania lokalami użytkowymi,
– dróg, ulic, mostów, placów oraz organizacji ruchu drogowego,
– wodociągów i zaopatrzenia w wodę, kanalizacji, usuwania i oczyszczania ścieków komunalnych, utrzymania czystości i porządku oraz urządzeń sanitarnych, wysypisk i unieszkodliwiania odpadów komunalnych, zaopatrzenia w energię elektryczną i cieplną oraz gaz,
– lokalnego transportu zbiorowego,
– targowisk i hal targowych,
– zieleni gminnej i zadrzewień,
– kultury fizycznej i sportu, w tym utrzymywania terenów rekreacyjnych i urządzeń sportowych,
– pomocy społecznej, reintegracji zawodowej i społecznej oraz rehabilitacji zawodowej i społecznej osób niepełnosprawnych,
– utrzymywania różnych gatunków egzotycznych i krajowych zwierząt, w szczególności prowadzenia hodowli zwierząt zagrożonych wyginięciem w celu ich ochrony poza miejscem naturalnego występowania,
– cmentarzy.
Samorządowy zakład budżetowy wykonuje zadania własne samorządu. Nowo tworzony zakład otrzymuje jednorazową dotację z budżetu na pierwsze wyposażenie w środki obrotowe. Podstawą gospodarki finansowej samorządowego zakładu budżetowego jest roczny plan finansowy obejmujący przychody, w tym dotacje z budżetu jednostki samorządu terytorialnego, koszty i inne obciążenia, stan środków obrotowych, stan należności i zobowiązań na początek i koniec okresu rozliczeniowego oraz rozliczenia z budżetem macierzystej jednostki. Część nadwyżki własnych przychodów nad kosztami działalności, w formie wpłat ustalonych na koniec tego okresu, zakłady przekazują na rzecz budżetu, pozostawiając dla swoich potrzeb tylko taką jej część, która jest niezbędna do utrzymania stanu środków obrotowych zapewniających rytmiczne funkcjonowanie zakładu.
Samorządowy zakład budżetowy może otrzymać pod pewnymi warunkami z budżetu danej jednostki środki wynikające z rozliczenia podatku od towarów i usług. Zakład budżetowy powinien więc funkcjonować jako samowystarczalna finansowo forma organizacyjnoprawna, który wpłaca do budżetu uzyskaną nadwyżkę środków obrotowych, ustalaną na koniec okresu sprawozdawczego, jednakże możliwe jest jego powiązanie z budżetem danego stopnia także ujemnym wynikiem swej działalności. Może on wówczas otrzymywać z budżetu środki na dofinansowanie tej działalności w formie dotacji: przedmiotowej, podmiotowej oraz celowej, w tym na realizację inwestycji.
Stawki dotacji przedmiotowych ustala minister finansów w rozporządzeniu. Dotacje przedmiotowe są przekazywane przez jednostki dotujące podległe dysponentom części budżetowych w ramach kwot zaplanowanych w budżecie na przedmiot działania, stosownie do przebiegu realizacji dotowanych zadań. Od 2000 roku wszystkie dotacje finansujące cele o charakterze bieżącym (nie dotyczy to więc dotacji inwestycyjnych i otrzymywanych w związku z realizacją projektów lub zadań współfinansowanych ze środków unijnych) nie mogą przekroczyć limitu 50% wydatków stanowiących koszty działalności zakładu. Wprowadzony limit dotacji ma na celu ograniczenie tworzenia uprzywilejowanych gospodarczych jednostek organizacyjnych w sferze budżetowej, a więc opartych na bezzwrotnym finansowaniu budżetu i niewykorzystujących w należytym stopniu możliwości osiągnięcia własnych przychodów. Tego rodzaju podmioty, które w zbyt dużym zakresie wykorzystują dotacje budżetowe, powinny być przekształcone w jednostki budżetowe.
6.5. Fundusze celowe
Zadanie państwowe może być wyodrębnione z budżetu państwa lub z budżetu jednostki samorządu terytorialnego i finansowane w ramach funduszy celowych tworzonych na podstawie ustaw.
Fundusze celowe są formą powiązania określonego rodzaju wydatków z określonym rodzajem przychodów, tworząc swego rodzaju odrębne budżety o celowym charakterze. Ich gospodarka finansowa jest prowadzona na podstawie rocznych planów, stanowiących załączniki do ustaw budżetowych.
W polskim prawie, po zniesieniu w 1990 roku kilkudziesięciu państwowych i terenowych funduszy, występowało ich niewiele. Istnieje jednak stała tendencja do reaktywowania tej formy prawnoorganizacyjnej.
Zasady funkcjonowania, charakter prawny i rozmiary funduszy są zróżnicowane i często zmieniane. Podstawowe, jednolite zasady określa ustawa o finansach publicznych, ale przede wszystkim odrębne ustawy dla każdego funduszu. Ujednolicenie ich, ze względu na różnorodność gospodarki poszczególnych funduszy, jest trudna. Działały one jako osoby prawne, obecnie jednak ustawa o finansach publicznych z 2009 roku pozbawiła je w zasadzie osobowości prawnej oraz zlikwidowała fundusze samorządowe, przekształcając w samorządowe osoby prawne.
Państwowe fundusze celowe są według ustawy o finansach publicznych wyodrębnionymi rachunkami bankowymi, którymi dysponuje minister lub inny organ wskazany w ustawie tworzącej fundusz (stanowią jednostki sektora finansów publicznych, których środki znajdują się na rachunku bankowym, i nie wymagają więc wyodrębnienia organizacyjnego).
Podstawą gospodarki finansowej funduszu celowego jest roczny plan finansowy, obejmujący wydatki na cele wskazane w ustawie powołującej fundusz. Wydatki funduszu celowego mogą być dokonywane w ramach posiadanych środków finansowych, obejmujących przychody, w tym dotacje z budżetu państwa lub budżetów jednostek samorządu terytorialnego i pozostałości środków z okresów poprzednich.
Ustawodawca tworzy następujące rodzaje funduszy, klasyfikowane ze względu na zadania przez nie realizowane:
– związane z ubezpieczeniami społecznymi realizujące zadania z zakresu: ubezpieczeń społecznych, świadczeń dla rolników z ubezpieczenia emerytalno-rentowego, obsługi zadań w zakresie ubezpieczenia zdrowotnego, finansowania kosztów obsługi ubezpieczenia społecznego rolników, finansowania