Glukoza wchłaniana jest w transporcie czynnym (kotransport z jonami Na+ przy udziale transportera SGLT-1 – sodium-glucose cotransporter type 1) oraz z wykorzystaniem transportera GLUT-2 (glucose transporter type 2; dyfuzja ułatwiona), podczas gdy fruktoza – w mechanizmie dyfuzji ułatwionej bez udziału jonów Na+ (przy udziale transporterów GLUT-2 i GLUT-5).
Wchłanianie białek (peptydów i aminokwasów) zachodzi w mechanizmie podobnym do wchłaniania glukozy – w aktywnym kotransporcie z jonami Na+ i przy udziale różnych typów transporterów.
Rycina 1.6. Podstawowe procesy wchłaniania w jelicie cienkim (opis w tekście).
GLUT (glucose transporter) – transporter glukozowy; SGLT-1 (sodium-glucose cotransporter type 1) – kotransporter sodowo-glukozowy typu 1.
Wchłanianie tłuszczów (monoglicerydów i kwasów tłuszczowych) odbywa się w głównej mierze w mechanizmie dyfuzji prostej, natomiast wchłanianie cholesterolu wiąże się z udziałem transporterów błonowych w mechanizmie transportu aktywnego. Monoglicerydy i kwasy tłuszczowe po przedostaniu się do enterocytów formują na nowo triglicerydy, które łącząc się z cholesterolem i białkami, kształtują duże krople zwane chylomikronami. W tej postaci tłuszcze przedostają się do limfy, a stamtąd do krwi żylnej.
Wchłanianie wody, jonów i witamin zachodzi w jelicie cienkim w mechanizmie transportu biernego i czynnego. Aby zachować izoosmotyczność treści pokarmowej, woda może być transportowana transportem biernym (poprzez osmozę) dwukierunkowo: ze światła jelita oraz do niego. Transport wody jest związany z aktywnym transportem sodu, który „ciągnie” za sobą wodę (osmoza) i jony chlorkowe (Cl–).
Transport jonów magnezu, żelaza (w postaci jonów Fe2+ głównie w dwunastnicy) oraz wapnia również jest aktywny. Wchłanianie jonów wapniowych z jelita do krwi zachodzi pod kontrolą witaminy D3. Wchłanianie jonów wodorowęglanowych odbywa się głównie w górnej części jelita cienkiego. Jony te moją być z powrotem wydzielone do światła przewodu pokarmowego w jelicie grubym, dzięki czemu środowisko mikrobioty bakteryjnej jelita grubego ma odczyn zasadowy, sprzyjający rozwojowi bakterii saprofitycznych.
Wchłanianie witamin rozpuszczalnych w tłuszczach (A, D, E, K) wiąże się z powstawaniem chylomikronów i lipoprotein o bardzo małej gęstości (very-low-density lipoprotein, VLDL), które, podobnie jak tłuszcze, transportowane są do limfy, a stamtąd do krwi żylnej.
Pozostałe witaminy (rozpuszczalne w wodzie) wchłaniane są biernie lub czynnie. Na uwagę zasługuje mechanizm wchłaniania witaminy B12 (w jelicie krętym), który wymaga obecności czynnika wewnętrznego Castle’a produkowanego przez komórki okładzinowe żołądka.
1.8. Trzustka
1.8.1. Budowa i funkcje
Morfologicznie trzustkę można podzielić na trzy części: głowę, trzon i ogon.
Trzustka jako jeden z tzw. wielkich gruczołów trawiennych wydziela przy udziale komórek pęcherzykowych sok trzustkowy (1–4 l/24 h), który jest bogaty w enzymy trzustkowe i dzięki obecności jonów wodorowęglanowych ma odczyn zasadowy.
Przewód trzustkowy, przez który sok trzustkowy dociera do jelita cienkiego, łączy się najczęściej z przewodem żółciowym wspólnym i znajduje ujście w części dwunastnicy zwanej brodawką.
Funkcja endokrynna trzustki sprowadza się do produkcji i sekrecji:
● insuliny (komórki β wysp trzustkowych);
● glukagonu (komórki α wysp trzustkowych);
● somatostatyny (komórki δ wysp trzustkowych);
● polipeptydu trzustkowego (komórki F).
1.8.2. Sok trzustkowy – wydzielanie, skład, rola
Sok trzustkowy składa się z enzymów trawiennych produkowanych przez gruczoły zewnątrzwydzielnicze trzustki (komórki pęcherzykowe), wody oraz z jonów, głównie wodorowęglanowych (HCO3–) wydzielanych przez komórki nabłonkowe wyściełające przewody trzustkowe.
Wśród enzymów trawiennych wymienić należy:
● proteazy zaangażowane w trawienie białek: trypsynę i chymotrypsynę (aktywowane przez enterokinazę śluzówki jelita cienkiego), elastazę, karboksypeptydazę;
● zaangażowane w trawienie tłuszczów: lipazę trzustkową, fosfolipazę, esterazę cholesterolową;
● α-amylazę trzustkową biorącą udział w trawieniu węglowodanów.
Podobnie jak sok żołądkowy, sok trzustkowy wydzielany jest poposiłkowo w trzech fazach: głowowej (za pośrednictwem włókien przywspółczulnych nerwu błędnego), żołądkowej (odruch wago-wagalny) i jelitowej (kwaśna treść z żołądka stymuluje wydzielanie sekretyny z dwunastnicy, a produkty rozpadu białek i kwasy tłuszczowe pobudzają wydzielanie CCK).
Głównym hormonem, który pobudza wydzielanie soku trzustkowego, jest cholecystokinina (CCK), produkowana przez komórki I dwunastnicy. Sekretyna (z komórek S) pobudza komórki przewodów trzustkowych celem wydzielania jonów wodorowęglanowych, których zadaniem jest zmiana odczynu miazgi pokarmowej z kwaśnego na zasadowy i tym samym ochrona dalszej części śluzówki przewodu pokarmowego przed uszkodzeniem.
1.9. Wątroba, żółć
Wątroba położona jest w prawym podżebrzu pod przeponą. Składa się z czterech płatów: prawego (największy), lewego, czworobocznego i ogoniastego.
Komórki wątrobowe, zwane hepatocytami, ułożone są w zraziki. Do wątroby przez tzw. bruzdę poprzeczną znajdującą się między płatami wchodzą naczynia (żyła wrotna, tętnica wątrobowa) i nerwy, a wychodzą z niej żyły wątrobowe, naczynia limfatyczne oraz przewód wątrobowy wyprowadzający żółć z wątroby do pęcherzyka żółciowego i dwunastnicy.
Ze względu na wielość funkcji, jakie wątroba spełnia w organizmie ludzkim, jest ona narządem bogato ukrwionym, a jej unaczynienie ma charakter podwójny: 70–80% krwi otrzymuje z żyły wrotnej (jest to tzw. ukrwienie czynnościowe, w którym żyła wrotna zbiera ubogą w tlen, bogatą zaś w czynniki odżywcze i sole mineralne krew z narządów trzewnych), a 20–30% przez tętnicę wątrobową (ukrwienie odżywcze; krew z aorty bogata w tlen).
Krew żylna z nieparzystych narządów jamy brzusznej trafia do wątroby głównie żyłą wrotną, po czym dociera do naczyń zatokowych znajdujących się między warstwą komórek wątroby, które odgrywają rolę filtra dla wchłoniętych ze światła przewodu pokarmowego substancji oraz toksyn. Następnie krew o zmienionym już składzie chemicznym trafia do żył wątrobowych, a stąd do żyły głównej dolnej. Do naczyń zatokowych trafia również krew tętnicza (z tętnicy wątrobowej). W śródbłonku zatok rezydują makrofagi wątrobowe zwane komórkami Browicza–Kupffera.
Wątroba jest największym narządem w organizmie (waży ok. 1,5 kg). Ma cechy gruczołu wydzielania zewnętrznego (wydziela żółć do światła dwunastnicy i pęcherzyka żółciowego) oraz wewnętrznego (wydziela hormony: insulinopodobny czynnik wzrostu 1 [insulin-like growth factor, IGF-1], angiotensynogen oraz trombopoetynę i erytropoetynę do krwi). Ponadto spełnia wiele funkcji, których naczelnym celem jest utrzymanie prawidłowego