człowieka. Nowe rozumienie ochrony ofiar, b.tłum., La Strada–Anti-Slavery International, Warszawa–London 2002; Eleonora Zielińska, Nowe uregulowania dotyczące handlu ludźmi w kodeksie karnym, w: Andrzej Siemaszko (red.), Stosowanie prawa. Księga Jubileuszowa z okazji XX-lecia Instytutu Wymiaru Sprawiedliwości, Wolters Kluwer Polska, Warszawa 2011, s. 397–409.
Zobacz także:
Dyskryminacja; Nierówności społeczne a prawo; Niewolnictwo; Prawa dziecka; Prawa obywatelskie.
Hipoteza trójstopniowego działania prawa
Po raz pierwszy Adam Podgórecki przedstawił hipotezę trójstopniowego działania prawa w książce Prestiż prawa w 1966 r. Według tej hipotezy „norma prawna oddziałuje na ludzkie zachowanie za pośrednictwem trzech podstawowych zmiennych. Pierwsza z nich to typ ustroju społecznego, w ramach którego dana norma prawna działa. Druga zmienna to rodzaj podsystemu (podkultury), który stanowi łącznik między globalnym systemem społecznym a jednostką, do której prawo jest skierowane. Trzecia zmienna modyfikuje funkcjonowanie normy prawnej poprzez osobowość podmiotów, na które oddziałuje prawo”.
Pierwszym poziomem działania prawa jest ustrój. Adam Podgórecki twierdził, że system społeczny stanowi wielkie, „naturalne laboratorium” dla całokształtu interakcji społecznych. Dzięki zjawisku „nieświadomie genialnego przystosowania się” (koncepcja Petrażyckiego) procesy zachodzące w systemie społecznym wyłaniają, w drodze prób i błędów, procedury i wzory zachowania, będące konsekwencją zderzania się różnorodnych sił. Pośród „zmaterializowanych” skutków nacisków i napięć wewnątrz danego systemu społecznego pojawiają się nie tylko specyficzne normy, które dotyczą danych problemów, ale również normy, które mogą objąć całe społeczeństwo. Wewnątrz danego systemu społecznego rozmaite typy oraz miary kar i nagród dystrybuowane są wedle sposobów, jakie zostały określone przez specyficzne wymogi tegoż systemu. W myśl rozmaitych koncepcji, np. Durkheima koncepcji „świadomości zbiorowej”, system społeczny dokonuje również przekształcenia w zasady prawne tych przekonań, które, w trakcie stałych przemian społecznych, osiągają status zasad fundamentalnych. Przekonania prawne, np. tabu kazirodztwa i inne przekonania, które mają charakter bezwzględnie obowiązujących, są następnie skutecznie, poprzez złożone procesy socjalizacji, wpajane w psychikę członków systemu społecznego. Zmienna ustroju społecznego działa nie tylko w formie prawa intuicyjnego, ale również jako prawo oficjalne. Zawarty w polskim Kodeksie karnym (przyjętym w lipcu 1932 r.) art. 39, par. 2 zakładał, że: „Kto usiłuje zmienić przemocą ustrój państwa polskiego, podlega karze więzienia na czas nie krótszy niż 10 lat albo karze dożywocia”. To samo prawo obowiązywało po II wojnie światowej aż do roku 1969 w ustroju społeczno-gospodarczym całkowicie odmiennym od tego, który panował w momencie jego uchwalenia. Na podstawie tego prawa przed wojną, w społeczeństwie demokratycznym, opartym na prywatnej własności środków produkcji, zdelegalizowana została partia komunistyczna. Po roku 1945 to samo prawo miało odwrotne znaczenie: partia komunistyczna sprawowała władzę i wszelkie próby zmiany tego stanu rzeczy podlegały karze. Zmienna systemowa w szerszym sensie odnosi się, zdaniem Adama Podgóreckiego, głównie do strukturalnych uwarunkowań systemu społecznego. Naciski ze strony różnych ciał społecznych, instytucji, organizacji, klas i rozmaitych grup społecznych w sposób oczywisty zmieniają percepcję i stosowanie prawa. Powyższe czynniki kanalizują działanie prawa w różnych kierunkach.
Drugim poziomem, na którym procesy prawne w danym społeczeństwie podlegają zasadniczej transformacji, jest wedle Podgóreckiego podkultura. Również i w tym wypadku należy wprowadzić rozróżnienie między różnymi formami działania prawa oficjalnego i intuicyjnego. Dana podkultura wzbogaca zbiór ogólnych wartości społeczeństwa, w którym działa, o pewne wartości dodatkowe, specyficzne. Owe specyficzne wartości mogą wspomagać socjalizację członków danego społeczeństwa. Podkultura prawna, oparta na prawie oficjalnym, z reguły jest ukierunkowana proorganizacyjnie. Na przykład istnieją pewne korporacje i zawody, które formalizują stosunki swoich członków z klientami. Lekarz nie tylko powinien postępować zgodnie z ogólnymi normami, które obowiązują w danym społeczeństwie, ale jest dodatkowo ograniczony przez pewne oficjalne regulacje, odnoszące się do jego zawodu. Nie zezwala mu się na wyjawienie natury choroby jego pacjenta ani na wykorzystywanie wiedzy o nim czy uwodzenie go itd. (inne tego rodzaju wymagania wymienione są w przysiędze Hipokratesa). Sytuacja adwokata jest dość podobna. Obok obowiązków obywatela ma on dodatkowe zobowiązania wobec swojego klienta. Nie ma nawet prawa do ujawnienia informacji o ubocznym przestępstwie, którą ten ostatni mu wyjawił. Podgórecki uważał, że istnieją podkultury prawne ukształtowane przez normy prawa intuicyjnego, niezależne od norm oficjalnie obowiązującego podsystemu prawnego.
Trzecim poziomem, na którym zachowanie prawne przechodzi zasadnicze przeobrażenie, jest osobowość jednostki (czynniki ukryte). Ów wymiar jest, zdaniem Podgóreckiego, podwójnie istotny. Chociaż wszystko bierze swój początek w psychice jednostki, to, paradoksalnie, w przypadku prawa intuicyjnego to, co dzieje się w subiektywnie określonej psychice jednostki, jest efektem wielu kumulujących się procesów, w których skupiają się rezultaty wielu przekształceń społecznych. Istnieje dość istotna różnica między czynnikami systemowymi i podkulturowymi z jednej strony a czynnikami osobowościowymi z drugiej. Czynniki systemowe są łatwo dostrzegalne. Organizacje, instytucje, różnego rodzaju agendy i wszystkie inne ustanowione ciała mają swoje tytuły, struktury, kompetencje i przyjęte procedury. Zajmują pewne formalne pozycje wewnątrz danego systemu społecznego, a ich funkcje i sfery jurysdykcji są znane. Jeśli ich zakresy władzy kolidują ze sobą, to stosuje się specjalne procedury w celu pojednania rywalizujących sił. Chociaż podkultury są mniej przejrzyste w życiu społecznym, są jednak dość widoczne. Przejawiają się w zwyczajach, obrządkach, obyczajach, rytuałach, ceremoniach oraz tradycji w taki sposób, że tworzą widoczny kalejdoskop rozpoznawalnych i dobrze ukształtowanych form. Czynniki osobowościowe są innej natury. Są zakorzenione w postawach. Zawarte są w psychice indywidualnej (nie zaś w większym, społecznie ustrukturalizowanym ciele): mogą zostać ujawnione zgodnie z intencjami ich aktorów, mogą też zostać objawione w sposób mylący (jako rezultat niewłaściwej ich percepcji lub jako skutek celowej manipulacji) bądź mogą nie zostać odkryte w ogóle. Z tych właśnie powodów można je określić jako czynniki ukryte. Dotarcie do owych zmiennych umożliwia odkrycie całej gamy czynników determinujących działanie prawa.
Adam Podgórecki uważał także, że trójstopniowe działanie prawa można zdefiniować jako orientację prawną, w przypadku której osobowość o nastawieniu proprawnym, będąca wytworem podkultury proprawnej, działa wewnątrz systemu społecznego, którego system prawny wspierany jest przez prawo intuicyjne. Ów typ orientacji prawnej stanowi przykład „czystego” konformizmu prawnego. Trójstopniowe działanie norm prawnych – jako orientacja prawna – jest zdaniem Podgóreckiego niezwykle istotne do utrzymania istniejącego normatywnego stanu rzeczy.
Literatura: Adam Podgórecki, Prestiż prawa, Książka i Wiedza, Warszawa 1966; tenże, Three modifiers of the operation of the law, „Polish Sociological Bulletin” 1966, nr 1, s. 38–47; tenże, Tre variabler i lagars verkningar, „Tidskrift, Utgiven av Juridiska Foreningen i Finland”, Helsingfors 1966, nr 4–5, s. 246–260; tenże, Dreistuffen-Hypothese uber Wirksamkeit des Rechts, „Kölner Zeitschrift für Soziologie und Sozialpsychologie. Sonderheft 11 – Studien und Materialen zur Rechtssoziologie” 1967, s. 271–283; tenże, Sociological Theory of Law, Dott. A. Giuffrè Editore, Milano 1991.
Zobacz