mogą reagować surowo, nawet gdy ich dzieci zachowują się poprawnie. Dlatego rekomenduje się diagnozowanie (monitorowanie) czynników rozwojowych i przebiegu dotychczasowych relacji jako dodatkowych parametrów przy diagnozowaniu konkretnego zachowania (Mash i Hunsley, 2007).
7.1.2.2. Procesy psychiczne uruchamiane przy uzyskiwaniu informacji różnymi metodami
Metody wykorzystywane w diagnozie psychologicznej można zrozumieć również przez pryzmat głównych procesów psychologicznych uruchamianych przy uzyskiwaniu informacji i typu tych ostatnich. Można w tym kontekście wyróżnić następujące grupy metod (zob. Soroko, 2016; tab. 7.3):
• metody obserwacyjne, dzięki którym zbiera się dane o charakterze wskaźników obserwacyjnych, dostępnych jako manifestacje znaczących klinicznie zmiennych;
• metody oparte na rozmowie, w których dociera się do różnorodnych treści (np. faktów, doświadczeń, uczuć, potrzeb), ale artykułowanych z subiektywnej perspektywy w kontakcie psychologicznym z drugą osobą, co sprawia, że dane są dynamiczne (zmienne) i progresywne (zbiór danych uzyskany za ich pomocą nie jest z góry określony, ale konstruowany w związku z właściwościami relacji);
• metody kwestionariuszowe, ukierunkowane na samoopis dokonywany przez osoby badane, uwarunkowany głównie zakresem samowiedzy i heurystyk związanych z wydobywaniem informacji;
• metody „wykonaniowe”4 poznawcze, bazujące na realizacji określonych zadań, które można ocenić pod kątem ich poprawności lub poziomu wykonania, p.np. niektóre testy służące do badania intelektu lub testy wiedzy;
• metody „wykonaniowe” projekcyjne, ukierunkowane na wywoływanie niekontrolowanej ekspresji subiektywnych znaczeń w odpowiedzi na instrukcję i wieloznaczny materiał bodźcowy;
• metody samoobserwacyjne o charakterze ambulatoryjnym, gdzie zbierane są dane o stanach podmiotów (są to samoopisy w zakresie zachowań, myśli bądź emocji) w niemal realnym czasie w wybranych momentach w ciągu dnia (np. w postaci dzienniczków lub innych form zapisu z wykorzystaniem nowych technologii).
TABELA 7.3. Grupy metod diagnostycznych a procesy psychiczne i obserwacja ich przejawów
Źródło: opracowanie własne.
Chociaż jednoznaczne wiązanie grup metod z procesami psychicznymi i danymi z pewnością jest dużym uproszczeniem – wszak niektóre grupy metod mogą pobudzać różne procesy psychiczne i nie sposób poddać tego całkowitej kontroli – to jednak perspektywa ta ma pewną użyteczność (zob. też hipotezę poziomów, Leary, 1957, za: Stone i Dellis, 1989). Pozwala odróżniać te dane, które są bliżej zdarzeń z życia osoby i aspektu behawioralnego (np. wywiad ustrukturowany na temat symptomów czy przebiegu zaburzenia) od faktów psychologicznych, wyrażanych w fantazjach, oczekiwaniach, przekonaniach (m.in. w konsekwencji zastosowania metod projekcyjnych lub wywiadu swobodnego, gdy dziecko mówi o swoich impulsach bez kontroli, np. chłopiec stwierdza: „chciałbym, aby tata umarł”). W tym kontekście o metodach projekcyjnych można sądzić, że nie powinny być używane przy próbie określenia faktów (np. wykorzystania seksualnego), ale mogą z powodzeniem pokazywać psychologiczne mechanizmy radzenia sobie z traumą wykorzystania lub jej intrapsychiczne konsekwencje (zob. np. Ornduff, 1997), oczywiście jeśli zastosowane będą narzędzia wystarczająco dobre i w sposób profesjonalny.
W świetle nakreślonego rozróżnienia zalecenie stosowania w diagnozowaniu wielu metod (multi-method assessment) może zatem odnosić się do 1) wielu narzędzi, ale też 2) wielu grup metod. Dobór kilku narzędzi nie musi oznaczać uzyskania rzeczywiście różnorodnych danych – mogą one bowiem wywodzić się z uruchomienia podobnych procesów psychologicznych (np. gdy stosuje się wiele narzędzi, ale wszystkie samoopisowe). Warto zatem rozróżnić dobór grup metod diagnostycznych, jako pewnych sposobów zbierania danych (np. metody kwestionariuszowe, metody projekcyjne, metoda wywiadu) od doboru kilku narzędzi diagnostycznych (najczęściej określonych testów). O ile w pierwszym przypadku klinicysta opiera się bardziej na rozumieniu procesów psychologicznych uruchamianych w wyniku zastosowania danej metody (np. ujawniania nieświadomych motywów czy uruchomienia apercepcji przy metodach projekcyjnych) i w ślad za tym na refleksji, jakiego typu dane zostały uzyskane (np. deklaracja vs. wykonanie/działanie; dostępna samowiedza vs. obrona psychologiczna; zdarzenia vs. fakty psychologiczne; struktura psychiczna vs. fenomen doświadczenia), o tyle przy wyborze określonego narzędzia decydujący jest zakres operacjonalizacji konstruktu psychologicznego. W tym ostatnim przypadku podstawowe znaczenie ma rozpoznanie teoretycznego zakresu pojęcia, który jest reprezentowany przez określone narzędzie (trafność treściowa i teoretyczna).
7.1.2.3. Metody diagnostyczne a obszary funkcjonowania psychologicznego
Metody i narzędzia psychologiczne skierowane są na różne obszary funkcjonowania dzieci i młodzieży. Obszary te wyznaczone są bądź grupami objawów psychopatologicznych (np. depresyjne, lękowe, impulsywne), bądź sferami funkcjonowania, w których możliwe jest zajmowanie pewnej pozycji na dymensji „zdrowie–zaburzenie” (np. optymalna regulacja vs. dysregulacja emocji w sferze funkcjonowania emocjonalnego). Za tymi obszarami stoją pewne dominujące założenia oraz szczegółowe koncepcje wypracowane na polu psychopatologii i psychologii ogólnej.
Niektóre okoliczności diagnozowania uzasadniają podejście, w którym stosuje się naraz diagnozowanie wielu obszarów funkcjonowania dziecka. Takie okoliczności to przede wszystkim cel diagnozowana, jakim jest badanie przesiewowe czy początkowy etap procesu diagnozowania, gdy trzeba dopiero wyodrębnić obszary zakłóconego funkcjonowania. Za wielowymiarową diagnozą przemawia również spostrzeżenie, że dzieci skierowane na badania diagnostyczne mają często inne problemy niż te, które początkowo były powodem zgłoszenia oraz że problemy z różnych sfer funkcjonowania współwystępują ze sobą (Lachar, 2007). Na przykład zastosowanie na początku kontaktu z dzieckiem wyłącznie wąskiego (jednowymiarowego) narzędzia do diagnozy ADHD (attention-deficit hyperactivity disorder – zespół nadpobudliwości psychoruchowej z deficytem uwagi) może się okazać problematyczne. Wyniki testu mogą nie być podwyższone, ponieważ brak skupienia uwagi jest związany z deficytem poznawczym lub lękiem, co zniekształca typowy obraz kliniczny. Mogą też być podwyższone, a to może sprawić, że diagnosta zatrzyma się na tej wiedzy i nie będzie poszukiwał innych współwystępujących objawów czy trudności.
Narzędzia używane w badaniach diagnostycznych nie są zawieszone w próżni – mając rodowód teoretyczny (paradygmatyczny lub integracyjny) lub empiryczny (np. taksonomiczny), zawierają założenia na temat funkcjonowania człowieka. Badając dany obszar funkcjonowania z perspektywy integracyjnej, klinicysta korzysta z wiedzy ogólnej, ujętej w tzw. modele teoretyczne oparte na dowodach empirycznych, które ten obszar dookreślają (Blais i Hopwood, 2017). Na przykład tzw. transteoretyczny model osobowości pozwala rozumieć powiązania między różnymi składowymi osobowości, takimi jak funkcjonowanie społeczne, emocjonalne, poznawcze czy tożsamość (tamże), które uporządkowane są na dwóch osiach – pionowa odnosi się do wymiaru explicite (jawnego) vs. implicite (automatycznego) funkcjonowania psychicznego, a oś pozioma prowadzona jest od intrapsychicznych do społecznych aspektów funkcjonowania osobowości (ryc. 7.2). Użyteczność modeli wskazanego typu polega na tym, że pozwalają dobrać narzędzia diagnostyczne dla obszaru, o którym wiadomo, że jest centralny dla badania diagnostycznego (w związku ze zgłoszeniem), sytuują dane narzędzie w kontekście całości modelu osobowości, jak również wyznaczają szlaki interpretacji (np. powiązań między wynikami różnych metod diagnozujących określone obszary). Jeśli modele te są jawne dla użytkownika narzędzi i kierują decyzjami diagnostycznymi, wzrasta szansa