Sigmunda Freuda teoria dowcipu, humoru i komiki. Dariusz Grabowski

„przekazując mu wierną kopię tego, co i tak już wie?” (Freud, 1905b/1997, s. 108)

      Choć można powiedzieć, że ojciec psychoanalizy w tym krótkim komentarzu nie waha się wkroczyć na grząski grunt fundamentalnych rozważań natury epistemologicznej, nie jest wykluczone, że równocześnie (w sposób niekoniecznie zamierzony) pozostawia pewną wskazówkę dotyczącą pracy dowcipu. W każdym razie nie zaszkodzi wziąć tego pod uwagę, pamiętając jednocześnie o „subiektywnym uwarunkowaniu dowcipu”.

      5. Dowcip i jego rozkosz; ekonomia dowcipu; gra słów i gra myśli

      Na początku rozdziału Mechanizm rozkoszy a psychogeneza dowcipu (rozpoczynającego Część syntetyczną książki Dowcip i jego stosunek do nieświadomości) Sigmund Freud stwierdza, że rozkosz wywoływana przez dowcip pochodzi zasadniczo z dwóch źródeł: techniki i tendencji. Nowe zadanie, które autor przed sobą stawia, polega na znalezieniu odpowiedzi na pytanie o mechanizm i pierwotną genezę tejże rozkoszy (Freud, 1905b/1997).

      W przypadku źródła rozkoszy tkwiącego w tendencji podpowiedzi znów udziela Theodor Lipps. Od niego pochodzi bowiem określenie „zator psychiczny”, które Freud wiąże z mechanizmem stojącym na drodze do zaspokojenia tendencyjnych pobudek. Raz jeszcze okazuje się, że wewnętrzne zahamowanie (na przykład przed publicznym obrażeniem kogoś) nie różni się zasadniczo od zahamowania spowodowanego czynnikami zewnętrznymi (na przykład przewagą siłową adwersarza). W obydwu przypadkach na drodze do zaspokojenia pragnienia staje pewnego rodzaju przeszkoda, przy czym zgodnie z sugestią Freuda w pierwszym przypadku zahamowanie już istnieje, w drugim natomiast musi dopiero zostać ustanowione. Można przez to rozumieć, że zewnętrzność, aby skutecznie wpływać na działania podmiotu, tak czy inaczej wymaga odzwierciedlenia w jego życiu psychicznym5. Zniesienie wewnętrznej przeszkody związane jest z rozkoszą dlatego, że zaoszczędzony zostaje w ten sposób wysiłek konieczny do ustanowienia i utrzymania zahamowania (Freud, 1905b/1997).

      W powyższym zdaniu zawierają się najważniejsze ekonomiczne założenia, na których Freud oparł swą koncepcję dowcipu. Nawiasem mówiąc, odgrywają one niemałą rolę również w odniesieniu do całej psychoanalitycznej teorii funkcjonowania psyche. To budzi jednak pewne wątpliwości. Siłą rzeczy rodzą się pytania o przesłanki, które skłoniły twórcę psychoanalizy do sformułowania tego typu ekonomicznej hipotezy przyjemności. Pozostaje mieć nadzieję, że część tych wątpliwości zostanie niebawem rozwiana.

      Jeśli chodzi o dowcipy nietendencyjne, oszczędność bierze się stąd, że łączenie wyrazów przebiega na skróty – zamiast kierować się na znaczenie, a więc podążać drogą od słowa do symbolizowanej przez nie rzeczy, „nastawienie psychiczne” przeskakuje między „wyobrażeniami fonicznymi”. Chodzi więc dosłownie o zabawę słowami, tak jakby to były rzeczy. W tym przypadku jako jedyne źródło przyjemności można więc wskazać technikę dowcipu (Freud, 1905b/1997).