procesem ciągłym. W ujęciu typologicznym można w nim wyróżnić trzy fazy, które pojawiają się z różnym nasileniem i nie zawsze dochodzą do etapu końcowego. W pierwszej fazie normy zatracają cechę ogólności i powszechności. Następuje ich stopniowe, samorzutne uszczegółowienie i relatywizacja do konkretnych warunków. W drugiej fazie zawężają się te obszary życia społecznego i style działań jednostkowych, które są jakimś normom, choćby sytuacyjnym, podporządkowane. Zaczyna dominować doraźność, sporadyczność i quasi-normatywna tymczasowość. W trzeciej fazie zanikają jakiekolwiek regulatory stosunków między ludźmi, wszystko ma charakter okazjonalny, reguły są tworzone na użytek określonej kategorii adresatów i odnoszą się jedynie do pewnych typów interakcji. Wraz ze zmianą adresatów bądź okoliczności zmieniają się przypisywane im powinności i uprawnienia, które, nota bene, coraz trudniej od siebie odróżnić. W fazie tej powstaje wyraźna próżnia normatywna. Na wszystkich nakazach i zakazach odciśnięte jest piętno względności. Normy ulegają daleko posuniętej atrofii. Ich miejsce zajmuje partykularyzm, doraźność, przypadkowość. Prawda jest tak wymieszana z kłamstwem, że trudno je od siebie oddzielić. Podobnie rzecz się ma z cnotą i występkiem, szlachetnością i niegodziwością. Obietnice do niczego nie zobowiązują, wyjaśnienia niczego nie tłumaczą, a w wypowiadanych opiniach nie kryją się żadne przekonania.
Gdyby nawet społeczeństwo mogło osiągnąć, w pewnych szczególnych warunkach, stan całkowitej destrukcji normatywności, z reguły nie mógłby on trwać zbyt długo. Jest bowiem stanem „nienormalnym”, „nienaturalnym”, „nadzwyczajnym”, podobnie jak nienaturalna dla zwyczajnego bytowania ludzi i zwierząt jest powódź, trzęsienie ziemi, pożar czy zaraza. Jeśli ludzi nawiedza jakiś kataklizm, usiłują oni jak najszybciej uporać się z jego skutkami. Podobnie jest ze stanem próżni normatywnej. Jest on tak dysfunkcjonalny, tak doskwiera przez to, że utrudnia zaspokajanie elementarnych potrzeb, takie wywołuje zagrożenia dla życia, zdrowia i bezpieczeństwa osobistego, że niejako samoczynnie, na zasadzie homeostazy, następuje rekonstrukcja struktur normatywnych. Wraz z nimi odtwarzają się wartości konstytuujące każdy system norm. Powstrzymanie takiego procesu powoduje, że społeczeństwo ulega całkowitej dezintegracji i stopniowej zagładzie. Historia jest nie tylko cmentarzyskiem arystokracji, jak twierdził Vilfredo Pareto. Historia jest także cmentarzyskiem cywilizacji, ustrojów, języków i społeczeństw, którym nie udało się przezwyciężyć destrukcji normatywności.
Literatura: Andrzej Kojder, Destrukcja normatywności: jej współczesne przejawy i skutki społeczne, w: Śląsk – Polska – Europa. Zmieniające się społeczeństwo w perspektywie lokalnej i globalnej. Xięga X Ogólnopolskiego Zjazdu Socjologicznego, do druku przygotowali Antoni Sułek, Marek S. Szczepański, Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego, Katowice 1998, s. 354–370; Robert Cummings Neville, Normative Cultures, SUNY Press, Albany 1995; Andrzej Siemaszko, Granice tolerancji. O teoriach zachowań dewiacyjnych, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1993; Judith Jarvis Thomson, Normativity, Open Court, Chicago 2008; Ralph Wedgwood, The Nature of Normativity, Oxford University Press, Oxford 2009.
Zobacz także:
Anomia; Atrofia prawa; Norma społeczna; Postawy wobec prawa; Socjalizacja.
Dewiacja społeczna
Dewiacja społeczna (od łac. deviatio, zboczenie [z drogi]) to odstępstwo od kulturowych standardów normatywnych. Jest integralną częścią życia społecznego, a zarazem obiektem szczególnego społecznego zainteresowania zarówno członków społeczności, jak i wyspecjalizowanych służb społecznych. W każdej społeczności występują bowiem kontrowersyjne, niezrozumiałe zachowania, sytuacje, wydarzenia, które rozpoznawane są jako niezgodne z przyjętymi w niej wartościami i normami. Zjawiska dewiacyjne stanowią zazwyczaj wyzwanie dla porządku społecznego i egzekwującej przestrzeganie jego zasad oficjalnej i nieoficjalnej kontroli społecznej.
Wprowadzenie pojęcia dewiacji społecznej do socjologii pozwala na włączenie ogółu tego rodzaju zjawisk do jednej kategorii analitycznej, która wyznacza przedmiot systematycznych badań i teorii naukowych. Dewiacja społeczna została pomyślana jako projekt terminu obiektywnego i neutralnego w takim sensie, który nie występuje w pojęciu ‘patologia społeczna’ czy ‘dezorganizacja społeczna’. Te ostatnie zawężają obszar zainteresowań nauki do tzw. dewiacji negatywnej, ocenianej jako społecznie niepożądana i destrukcyjna.
Próby naukowego rozumienia i wyjaśniania fenomenu dewiacji społecznej zaowocowały powstaniem wielu propozycji teoretycznych. Niektóre stanowiska w zamierzeniu ich twórców były formułowane jako konkurencyjne w stosunku do pozostałych, choć z perspektywy czasu można je uznać raczej za komplementarne. Wyróżnia się dwa główne paradygmaty konceptualizowania problematyki dewiacji społecznej: paradygmat normatywny, inaczej zwany etiologicznym, oraz paradygmat interpretatywny, zwany też paradygmatem reakcji społecznej.
Paradygmat normatywny, rozwijany głównie w teoriach funkcjonalnostrukturalnych, przyjmuje, że dewiacją społeczną są wszelkie przypadki odstępstw od wartości i norm społecznych – moralnych, prawnych, obyczajowych. W tym podejściu, bliskim koncepcji patologii społecznej, nie poświęca się zbyt wiele uwagi kwestiom normatywności, traktowanej w zasadzie jako konsensualna. Wartości i normy społeczne, których naruszenie definiuje dewiację społeczną, ujmowane są jako istniejące obiektywnie. Status dewianta społecznego jest statusem osiągniętym przez sprawcę w wyniku jego zaangażowania w zachowanie dewiacyjne.
Paradygmat interpretatywny lub reakcji społecznej rozpowszechnił się w socjologii dewiacji w latach 60. ubiegłego wieku, choć pewne idee, do których nawiązuje, zostały ukształtowane w początkowym okresie rozwoju socjologii. Dewiacją społeczną proponuje się w nim określać przypadki różnorodności ogółu bogatego wachlarza cech i zachowań jednostek, które wykraczają poza granice społecznej tolerancji i które należą, używając sformułowań Ervinga Goffmana, do kategorii społecznie zdyskredytowanych lub dyskredytowalnych. W przeciwieństwie do przyjętej w paradygmacie normatywnym koncepcji homogenicznej i konsensualnej kultury, w tej perspektywie przyjmuje się założenie różnorodności wartości we współczesnym społeczeństwie, na podstawie której ewentualny konsens kulturowy jest dopiero społecznie konstruowany. Teoretycy tego kierunku zainteresowani są procesami społecznego nadawania znaczeń, w tym znaczeń dewiacyjnych, pewnym cechom lub zachowaniom jednostek w procesach ich interpretowania i definiowania, jakie zachodzą w interakcjach społecznych między tymi jednostkami a tzw. społecznym audytorium uosabiającym reakcję społeczną wobec ich cech lub zachowań. Status dewianta społecznego jest statusem przypisanym sprawcy w następstwie społecznego wartościowania jego zachowania lub cechy jako dewiacyjnych przez formalne i nieformalne gremia egzekutorów reguł społecznych. Zagadnienie normatywności jest tu analizowane nie tyle jako wyznacznik i podstawa zachowań domniemanego dewianta (jaką normę społeczną złamał?), ile jako wyznacznik i podstawa reakcji społecznej na jego zachowanie (jakiej normy społecznej złamanie zostało mu przypisane?).
Przedmiotem socjologii dewiacji jest złożona, ujawniająca się w wielu rozmaitych konfiguracjach relacja między określonym zachowaniem (lub cechą), normą społeczną, od której jest odstępstwem, a społecznym (choć niekoniecznie zawsze zgodnym) wartościowaniem takiego odstępstwa. Ostatecznie zakres pojęciowy dewiacji społecznej, rozumianej czy to jako złamanie reguły, czy jako nietolerowane społecznie zróżnicowanie lub odmienność, pozostaje niedomknięty, a zarazem bardzo pojemny. Obejmuje zarówno odbiegające od społecznych oczekiwań, kontrowersyjne cechy jednostek lub grup, np. wygląd, język, ubiór, wyznanie religijne lub wszelkie innego typu przekonania czy poglądy, a także odbiegające od społecznych oczekiwań, kontrowersyjne zachowania, kształtowane na ich podstawie role i relacje społeczne. W świetle tych