so groot soos ’n voetbalveld. As dit donker word, is daar ’n afwagtende ritseling tussen die paar duisend toeskouers wat op die trappe sit. Dan begin die water uitbundig by miljuisende openinge uitspuit. Dis ’n glorieuse waterballet met voortdurend veranderende waterpatrone, verlig met wisselende kleure, en vanaf 21:30 word dit begelei deur musiek – Strauss-walse, die 1812-ouverture, Queen, Sting … Een oomblik stuur die hele rits spuite regop strale hoog die lug in, en almal is skitterwit; dan word alles blou, en die strale water draai, swiep, swaai en maak boë; nou kurktrekker die water en word wynrooi, dan weer groen en vervloei in ’n sagte mistigheid. Die skepping van ’n ingenieur met die siel van ’n kunstenaar. ’n Feestelike fantasie. Ek is so bly die verdwaalde koeël het my nog die kans gegun om dit te sien.
Die volgende dag neem ons ’n toerbus na Figueras, op die spoor van Salvador Dalí, die Spaanse skilder met die skerppunt-snor soos ’n bul se horings, skepper van smeltende horlosies en verwronge olifante. In Figueras staan die Dalí-museum, sy skenking aan sy geboortestad: ’n teater bekroon met reusagtige eiers. Binne is dit propvol droom- en drogbeelde: nie net skilderye nie, maar ook foto’s, beeldhouwerk, en vreemde objekte soos ’n enorme Cadillac wat, as jy ’n knoppie druk, van binne natreën. En tog, al is dit hoe eienaardig, is dit ongetwyfeld die werk van ’n hoogs oorspronklike denker, ’n begaafde skilder en ’n bedrewe vakman.
Die museum is nie georden nie – hoe orden jy in elk geval surrealisme? Dalí het van homself gesê die verskil tussen hom en ander surrealiste is: Hy is ’n surrealis. (Ook dat die verskil tussen hom en ’n mal mens is: Hy is nie mal nie.) Uit my kuns-geskiedenisklasse onthou ek dat surrealisme ’n rigting in die kuns is wat uiting gee aan alles wat in die onderbewussyn gebeur sonder die tussentrede van die rede, of estetiese voorskrifte. Wel, Dalí se onderbewussyn moes ’n potente amalgaam gewees het. Sy ouers het hom vertel hy is die reïnkarnasie van sy broer; dalk was daar die herinneringe van ’n rits drasties uiteenlopende reïnkarnasies in sy kop. Sy vrou, ene Gala, het hom in al sy teatrale manewales ondersteun. Dit kon net vet pret gewees het. (Sy rede het duidelik later toegetree toe dit kom by verkope, want sy hebsug het aan hom die bynaam “Avida Dollars” besorg: ’n anagram van sy naam.)
Ek dink sy mees groteske skepping is dit wat hy aangevang het met ’n kleurfoto van Mae West se gesig. Haar gesig word ’n woonkamer: Ken en nek is ronde rooi trappe; wange en voorkop vloer en muur; oë geraamde portrette, neus ’n kaggelrak kompleet met staanhorlosie, mond ’n aanloklike volronde wegsaksofa en hare is platinawit gedrapeerde gordyne. Vreemdste van alles: Dis nog herkenbaar Mae West, en sy lyk nog sexy.
Maar dan: betowering! In ’n aparte, verdonkerde saaltjie is ’n versameling juwele wat Dalí ontwerp het. Dit is klein fantasieë, baie soos die Fabergé-paaseiers wat vir die Russiese tsaars gemaak is. Daar is onder meer ’n borsspeld in die vorm van ’n oog (wat ’n klein horlosietjie bevat) met ’n druppende traan. Daar is ook ’n hart, letterlik van goud, met ’n soliede dop wat van voor oop is sodat jy die binneste, oortrek met fyn robyne, soos ’n klein lewende wesentjie kan sien klop. Dalí het van die juwele gesê: “Without an audience, without the presence of spectators, these jewels would not fulfil the function for which they came into being. The viewer, then, is the ultimate artist. His sight, heart, mind – fusing with and grasping with greater or lesser understanding the intent of the creator – gives them life.” Ek dink dis waar nie net van Dalí se juwele nie, maar ook van kunswerke in die algemeen, insluitend boeke. En miskien verklaar dit deels ’n mens se drang om te reis: Jy wil medeskepper wees van die grootse kunswerke wat die mensdom, naas al sy sotterny en wreedaardighede, tog ook voortgebring het.
PAELLA MARISCO
Genoeg vir 4
Hier volg my eie resep vir paella. Ek moet bieg, ek verneuk. Ek weet jy is veronderstel om die rys in ’n pan gaar te maak, soos ’n risotto, en die ander bestanddele daarmee saam. Maar ek kry dit nie lekker reg nie. Miskien as ’n mens ’n harder soort rys kan kry, sal dit werk. Maar met gewone alledaagse rys, word dit te pap na my sin. Wat ek doen, is om die verskillende elemente apart gaar te maak en dit dan te kombineer. So is dit ook makliker om vir meer mense op een slag paella te maak.
Ek werk met porsies. Kook genoeg rys vir almal. Skat wat een persoon sal kan opeet van die komponente, en maak soveel porsies gaar soos jy gaste het. Daar’s verskillende soorte paella, natuurlik. Die soort wat stukkies hoender en wors insluit, is lekker. Maar ek hou die meeste van die weergawe wat net seekos inkry.
En ja, jy’s veronderstel om saffraan te gebruik, maar dis die duurste bekende krui. Spice for Rice is ’n gangbare alternatief.
Rys
3 koppies water
1½ koppie rys
2 teelepels Spice for Rice
’n knypie sout
Kook eers die water in ’n ketel. Voeg alles bymekaar en prut met deksel op tot rys gaar is. Roer af en toe. Hou warm.
Tamatiemengsel
1 groot ui, opgekap
’n skeut olyfolie
4 knoffelhuisies, geskil en fyngedruk
1 ryp tamatie, opgesny in blokkies (skil as jy wil)
1 groen soetrissie
1 geel soetrissie
1 rooi soetrissie
’n knypie sout
grofgemaalde swartpeper
1 eetlepel suiker
Maak eers die ui met die olyfolie in ’n pan gaar tot goudbruin. Voeg dan die res van die bestanddele by. Nee, ek sit nie die knoffel by die ui nie, dit brand te maklik en dan smaak dit bitter. Kook alles saam, maar nie te pap nie. Hou warm.
Garnale
12 steurgarnale
1 koppie olyfolie
knoffel na gedagte
sout en peper na smaak
¼ koppie suurlemoensap
Maak die garnale skoon deur die doppe op die rug langs oop te sny met ’n skêr. Verwyder die dermpie. Maak gaar in olyfolie met knoffel, sout, peper en ’n bietjie suurlemoensap. Moenie óórkook nie, die garnale moet net pienk word en opkrul.
Vis, calamari en mossels
4 netjiese porsies ferm vis, bv. geelstert (gebruik maar watter vis ook al beskikbaar is)
4 netjiese porsies rooi vis, bv. dageraad
4 porsies calamariringe
12-16 mossels op halfskulpe
Maak bg. gaar deur dit te posjeer in ’n pan met water (water moet net-net wil kook) waarby jy die volgende gevoeg het:
1 hoenderblokkie
’n skud suurlemoenpeper
1 rou ui, in kwarte gesny
1 rou wortel, geskraap en in stukke gesny
1 lourierblaar
’n takkie pietersielie
’n takkie tiemie
(of, i.p.v. die laaste drie hierbo, ’n bouquet garni)
Roer die tamatiemengsel by die rys. Pak nou alles bymekaar in ’n groot vlak skottel, met die garnale en mossels bo-op. Strooi pietersielie oor.
Bedien met ’n groenslaai. En warm jammerlappies (rol lappies op en maak vinnig in mikro warm).
Teen die oormag
(Asmara, Eritrea)
Waar de hel is Eritrea? So vra ons vriende toe ons (in 2001) aankondig dat ons in Asmara, hoofstad van Eritrea, gaan werk. Eritrea lê langs Ethiopië in die vorm van ’n klein banjo, met ’n lang kuslyn teenaan die Rooisee