мумкин (мотивация учун қандай маъно берилган). Фикрининг равшанлиги учун Вебер 2х2=4 қоидасини «тушуниш”га мисол келтиради. Биз уни эшитганимизда ёки ўқиганимизда, фикрларни тўғридан-тўғри рационал тушуниш мавжуд 2х2=4 қоидасида уни ифодалаган ёки ёзган киши нимани англатишини, нима учун у ҳозир ва шу муносабат билан қилганини кўриб чиқмоқчи бўлганимизда рационал мотивацияни «тушуниш» пайдо бўлади. Эҳтимол, одам тижорат ҳисоб-китоблари, илмий тажриба кўрсатиш, техник ҳисоб-китоблар ёки шу қоидага киритилиши мумкин бўлган бошқа фаолият билан шуғулланади, бу ерда у тушунарли семантик алоқага эга бўлади.
Бу турдаги «тушуниш» билан қуйидаги саволлар туғилади; «бу ҳаракатнинг мотивлари нима, ижрочи ўз ҳаракатларига қандай аҳамият беради, бу ҳаракатларнинг умумий режаси қандай?«Айнан мана шу «тушуниш» жамиятнинг қадриятлар тизимига асосланган ва ижтимоий ўзаро таъсирлар учун асос бўлиб хизмат қилади. Ижтимоий ҳаракатларнинг маълум маъно билан тўлдириш даражаси, бу ҳаракатларнинг мақсад ва воситаларининг нисбатидан келиб чиқади. Бундай муносабатларнинг турли вариантларини ўрганиш натижасида Вебер ижтимоий ҳаракатнинг идеал типологиясини илгари суради. Гап шундаки одамлар бажарадиган ҳар қандай ҳаракатлар ва ҳаракатларни ўзига хос стандартлар ёрдамида «ўлчаш» мумкин яъни катта ёки кичикроқ яқинлик даражасида уларни берилган идеал тўрт турдан бирига киритиш мумкин:
– Мақсад – рационал тип-бу аниқ ва аниқ амалга ошириладиган ҳаракат, у ташқи дунё объектлари ва бошқа одамларнинг муайян хатти-ҳаракатларини кутиш орқали аниқланади. Кутиш бу ерда оқилона йўналтирилган ва тартибга солинган мақсадлар учун «шарт» ёки «восита”сифатида ишлатилади.
2.2. Қиймат-рационал тип бу мустақил қадрият бўлган ҳаракат (муваффақиятдан қатьи назар, индивидуал хулқ-атворнинг аҳлоқий, эстетик, диний, қийматига онгли равишда ишониш). бу субъект нима қилиши кераклиги билан белгиланади-воситалар белгиланган мақсадга мос келади.
3.3. Анъанавий тур-бу ижтимоий меъерлар ёки одатлар билан белгиланадиган ҳаракатлар, яъни ташқи огоҳлантиришларга автоматик реакция; мақсадни белгилаш минимал.
4.4. Таъсирчан турдаги – нейроэмоционал стрессни иложи борича тезроқ чиқариб юбориш учун ҳиссиётлар босими остида амалга ошириладиган беҳуш ҳаракатлар.
Ҳаракатнинг охирги икки тури – эффекти ва анъанавий – таърифига кўра ижтимоий эмас, чунки улар ҳаракатнинг онгли маъносига эга эмас. Вебер таърифига кўра, фақат мақсадга мувофиқ ва қадриятли рационал ҳаракатлар ижтимоийдир.
Мақсадли оқилона ҳаракатнинг ролини бутун жамият тузилиши нуқтаи назаридан кўрсатиш керак. «Расмий рационаллик» концепцияси идеал типдир ва эмперик воқеликда у соф кўринишида жуда кам учрайди.
Рационализация, Вебернинг фикрига кўра, сўнгги 300—400 йил мобайнида Европанинг ривожланиш йўналишини олдиндан белгилаб қўйган бир қанча тарихий омилларнинг комбинацияси натижасидир.
Саноат жамияти вужудга келгандан сўнг, қадриятли рационал хулқ-атворни мақсад-рационал ҳатти-ҳаракат билан босқичма-босқич алмаштириш бошланди. Бу тарихий жараённинг ҳаракатидир, чунки замонавий инсон кўпроқ