Əkbər N. Nəcəf

Ögedey


Скачать книгу

çəkinmədilər.

      Bir qədər irəli gedib qeyd edək ki, sonralar bu ağılsızlıqlarının cəzasını çox ağır ödəyəcəkdilər…

      Çormağunun Azərbaycan səfəri

      Koreyanın fəthini Sartaka tapşıran, Çinin fəthini isə öz üzərinə götürən Ögedeyin qarşısında indi başqa bir məqsəd var idi: o, Xarəzmşah Cəlaləddinlə haqq-hesabı çürütməyi düşünürdü. Bu işi isə sərkərdələrindən Çormağun Noyona tapşırmışdı.

      Bu o vaxt idi ki, Subutay ilə Cebe Noyonun başçılığı altında monqol ordularının İraqi-Əcəm, Azərbaycan və Dəşti-Qıpçaq səfərinin sona çatmasından sonra, Orta Şərqdə siyasi vəziyyət xeyli ağırlaşmışdı. Belə ki, monqolların geri çəkilməsindən istifadə edən Cəlaləddin Hindistandan Kirmana, oradan da Azərbaycana gələrək Xarəzmşahlar dövlətini bərpa etməyə başlamışdı. İgidliyi ilə Çingiz xanın belə rəğbətini qazanan Cəlaləddin Azərbaycandakı 6 illik fəaliyyəti boyunca bölgəyə nəinki dinclik və sabitlik gətirmədi, əksinə, bu torpaqlarda yaşayan xalqın nəzərində monqollardan daha zalım düşmənə çevrildi. Xarəzmşahın tabeliyindəki adamların özbaşınalığı, onun özünün isə sistemsiz və nizamsız davranışları qısa vaxtda Cəlaləddinin camaat arasındakı nüfuzunu itirməsinə gətirib çıxardı. Halbuki o, monqollara qarşı apardığı mübarizə səbəbi ilə xalqın böyük hörmətini, etibarını qazanmışdı.

      Monqolların yenidən Azərbaycana hərəkət etdiyi ərəfədə Xarəzmşah Cəlaləddinin vəziyyəti getdikcə ağırlaşırdı. O, 1230-cu ildə Əyyubi – Anadolu Səlcuqlularının birləşmiş orduları ilə qarşı-qarşıya gəldi. Yassıçəmən24 adlanan yerdə baş verən həmin döyüşdə Cəlaləddin ağır məğlubiyyətə uğrayaraq, az qala, bütün ordusunu itirdi.

      Bunun ardınca isə Ögedey 30-40 minlik ordunun komandanı təyin etdiyi Çormağun Noyona əmr elədi ki, Azərbaycana doğru yürüşə çıxsın və Cəlaləddinin bölgədəki varlığına son qoysun. Çormağun Noyon monqolların sünit (suni’it) qəbiləsindən idi. Onun ixtiyarındakı qoşunlara bisutlardan Baycu, karulaslardan Yekə-yisaur, uyğurlardan Məlikşah, Sarıcı, Minq (Min) İgəmiş, arulatlardan Böyük Cağatay, Əsəkü, eləcə də sünitlərdən Kiçik Cağatay başçılıq edirdi. Adları çəkilənlərdən Baycu, Yekə-yisaur və Məlikşah tümən komandanları, digərləri isə minbaşı idi. Elə bunu nəzərə alaraq deyə bilərik ki, Azərbaycana doğru yola çıxan monqol ordusu ümumilikdə 40 minə çatırmış.

      Yeri gəlmişkən, Çormağunun başçılığı ilə Azərbaycana ordu göndərilməsi hələ Çingiz xanın vəfatından əvvəl planlanmışdı. Lakin onun ölümü həmin planın təxirə salınmasına gətirib çıxardı.

      Çormağun Noyonun ordusu əsasən monqol və türklərdən ibarət idi. Qrabarca25 yazan müəlliflərdən Aknərli Qriqor qeyd edir ki, monqolların Orta Şərq istiqamətində başlayan ikinci hücumuna başçılıq edən tümən və minbaşılar bunlar idi: Asutu Noyon, Cağatay, Sunitay, Kiçik Cağatay, Baycu Noyon, Asar Noyon, Huttu Noyon, Tuttu Noyon, Ogotay Noyon, Xocay Noyon, Hurumçi Noyon, Xunan Noyon, Taynal Noyon və Ənguraq Noyon. Belədə məlum olur ki, Çormağun Noyonun əmrində dörd tümən var idi. Həmin tümənlərdən yalnız biri Türk boylarından – qarluq, uyğur, türkmən və küçətlərdən meydana gəlirdi.

      Bir vacib məqamı da vurğulayaq ki, monqol ordusunun əsgərləri ailələri ilə birlikdə hərəkət edirdilər. Çünki onların məqsədi Yaxın və Orta Şərqə yerləşmək idi. Deməli, Çormağun Noyon ümumilikdə təxminən 200 min nəfərlik bir qüvvə ilə səfərə çıxmışdı. Onun başçılıq elədiyi ordu Türküstanı, Xorasanı və Fars əyalətini keçib hicri təqvimlə 628-ci ildə (miladi təqvimlə 1230-cu il noyabrın 9-dan 1231-ci il oktyabrın 28-dək) Azərbaycana gəldi.

      Əvvəl də qeyd etdiyimiz kimi, Çormağunun vəzifəsi Xarəzmşah Cəlaləddini ortadan qaldırmaq idi. Bu məqsədlə o, Türküstanı adlayıb Xorasanı, Farsı, İraqi-Əcəmi və Azərbaycanı ələ keçirdikdən sonra Muğan ovasında ordugah qurdu.

      Çormağun hələ yolda ikən İsmaili hökmdarı26 III Məhəmmədin elçiləri onun hüzuruna gəlib Xarəzmşah Cəlaləddinin təzəlikcə Əyyubi və Anadolu Səlcuqluları tərəfindən darmadağın edildiyi xəbərini çatdırdılar. Bunu eşidən monqol sərkərdəsi bir dəstə süvarini təcili şəkildə Cəlaləddinin üstünə göndərdi. Bu vaxt Xarəzmşah Gəncədə idi. O bu şəhərdə Əxi Bəndərin rəhbərliyi altında baş verən üsyanı yatırtmış, sonra da 17 gün orada qalmışdı. Niyyəti buradan Şərqi Anadoluya keçib, oradan da İsfahana getmək idi. Lakin Cəlaləddinin istəyi baş tutmadı: o, yolda monqolların tələsinə düşdü. Bir neçə əsgərdən başqa, ordusundakıların hamısı qılıncdan keçirildi. Xarəzmşah təkbaşına qaçıb aradan çıxa bildi və Əyinbər adlanan bir dağ kəndində gizləndi. Lakin həmin kənddə daha əvvəl Cəlaləddinin öldürtdüyü bir nəfərin qardaşı bundan xəbər tutdu və intiqam məqsədilə 1231-ci ilin avqustunda Xarəzmşahı qətlə yetirdi. Beləliklə, Çormağun öz vəzifəsini düşündüyündən də asan tamamlamış oldu.

      Monqol sərkərdəsi Muğanda məskunlaşdığı müddətdə ordusunun bir hissəsini Arana yerləşdirib qalanını Şərqi Anadoluya göndərdi. Məsələ burasındadır ki, monqol hakimiyyətini qəbul etməyən Muğan və Arandakı oğuz-türkmənlər yurdlarını onların gəlişindən qabaq tərk edərək Anadoluya köçmüşdülər.

      Çormağun indiki Türkiyə ərazisində yerləşən Diyarbəkiri, eləcə də hazırda İraq torpaqları olan Mosulu və Ərbili yağmalamaq əmri verdi. Lakin bir müddət sonra monqolların sistemsiz (nizamsız) hərəkəti müşahidə edilməyə başlandı. Buna səbəb Çormağunun qoca olması idi. Yaşının çox olması ona çevik hərəkət etmək imkanı vermirdi. Odur ki monqol sərkərdəsi vaxtının çoxunu Aladağ ilə Muğanda kef məclisləri təşkil etməklə keçirirdi. Belədə isə ordu daxilində intizamsızlıq güclənirdi.

      Çormağunun başı eyş-işrətə qarışdığı bir vaxtda onun işlərini daha çox arvadı Eltina Xatun görürdü. Bu qadın Çormağunun sarayına gələn elçiləri qəbul edir, onlarla danışıqlar aparır, əmirlərin şikayətlərini və xahişlərini dinləyirdi. Orduya nəzarət isə Baycu Noyona buraxılmışdı. Özündən çox razı və lovğa olan bu şəxsin ən başlıca arzusu böyük bir qələbə əldə edib monqolların böyük xaqanı tərəfindən mükafatlandırılmaq idi. Buna görə də Baycu Noyon bütün diqqətini Anadoluda ələ keçiriləcək mülklərə istiqamətləndirmişdi.

      1231-ci ilin payızında monqollar indiki Türkiyə ərazisində yerləşən Diyarbəkir, Bitlis, Mardin, Nusayibin, Habur və digər əyalətləri talan etdikdən sonra Ərbilə qədər gəlmiş, lakin burada Ərbil atabəyi Müzəffərəddin Gök-börünün hücüma keçdiyini öyrənincə geri çəkilməli olmuşdular.

      Ömrünün axırlarında hətta qulaqları da eşitməməyə başlayan Çormağunun, demək olar, bütün işlərini Baycu Noyon aparmaqda idi. Rəşidəddin onun haqqında öncə «minbaşı» olaraq bəhs etdiyi halda, 1242-ci il hadisələrindən sonra Baycunu «noyon» adlandırır. Görünür, Baycunun həmin il Anadoluda apardığı işğal siyasəti ona noyonluq titulu qazandırmışdı.

      Beləliklə, monqol komandanı Baycu Noyonun əmrində olan 30 minlik ordu 1242-ci ildə Ərzurumu zəbt edib taladıqdan sonra Muğana qayıtdı.