dedik «uşkola».
…Axdı Rusiyaya neft kəmərləri,
Daşıdı onları ilk dəmir yolu.
Tarixə hökm edən o gündən bəri,
Çalışdı yadlarla azərin oğlu».
Görünür, sovet dövründə də davam edən işğalçılıq siyasətinin (ruslaşdırma, ölkə sərvətlərinin talanması və s.) qabardılması senzorların diqqətindən yayınmamış, nəticədə parça ixtisar edilmişdir.
Bütün hücumlara, böhtan və qarayaxmalara baxmayaraq S.Vurğun bizim şüurumuzda qüdrətli milli şair olaraq qalır. Azərbaycan onun yaradıcılığının əsas, ana xəttini təşkil edir, əsərlərinin baş mövzusu və baş qəhrəmanı Azərbaycandır. İndi az qala hamının əzbər bildiyi «Azərbaycan» şeirindən sonra azərbaycanlılar üçün bu məmləkət əbədi olaraq ANA VƏTƏNDİR. Onun poeziyası əlvan rənglərə bürünmüş bir Azərbaycan mənzərəsidir. S.Vurğun həm yaddaşlarda iz salmış parlaq şəxsiyyəti, bir az da mistikləşmiş həyatı, həm də şeirlərindən bulaq suyu kimi süzülüb gələn büllur təbi, xalq təfəkkürünə söykənən hikməti və poetik vüsəti ilə XX əsr ədəbiyyatımızın sönməz işığıdır. Bu işıq zaman-zaman kimlərinsə gözünü qamaşdıra bilər. Amma əsas odur ki, S.Vurğun poeziyasının ülviliyini, ab-havasının duruluğunu hiss edəsən, çünki bu poeziya başdan-ayağa Azərbaycan adlı bir ölkənin mənəvi məkanı, onun döyünən ürəyi və ölməz ruhudur.
Dilimizi didən dərdlər
Bir xalqın ana dili onun milli varlığının və mənəvi aləminin ifadəsidir.
TQDK-nın orta məktəblərin buraxılış imtahanları ilə bağlı elan etdiyi nəticələr çoxları kimi məni də heyrətləndirdi. Necə ola bilər ki, şagirdlər Azərbaycan dili fənnindən kütləvi şəkildə kəsilsin. İmtahandan 5-10 nəfər keçməsəydi, bunu anlamaq olardı. Amma təsəvvür edin, şagirdlərin təxminən 30 faizi ana-dili imtahanından keçə bilməyib. Bu, 3-4 şagirddən birinin axsaması deməkdir. Deməli, nəsə yerində deyil!
Məncə, Azərbaycan dili, onun tədrisi, ədəbi dilin çağdaş durumu, mətbuatda, teleradio verilişlərindəki dil nöqsanları ilə bağlı şikayətlərin əsasında bu dili yaxşı öyrənmək hünəri, bir də dil sevgisi çatışmır.
Dil təkcə mədəniyyətin bünövrəsində dayanmır, həm də hər bir fərdin düşüncəsində, millətin, dövlətin təməlində durur. Biz duyğu və düşüncələrimizi bu dildə ifadə edirik. Bu sadə həqiqəti dərk etmək çox vacibdir. Tarixən müxtəlif dillərin (ərəb, fars, monqol, rus və s.) təsirinə məruz qalmış Azərbaycan dili xalqın sevgisindən, özünü məhz bu dildə ifadə etmək istəyindən qaynaqlanaraq cilalanıb və bu günə gəlib çatıb. Ona görə də ana dilimiz kiçilmədən, kirəcləşmədən, energetik potensialına güvənərək daim inkişaf edib, təkcə yazıçı və şairlərin çörək ağacına yox, həm də xalqı yaşadan vasitəyə çevrilib.
Doğrudur, zaman-zaman bu dil basqılara da məruz qalıb, xüsusən sovet dövründə rus dili ilə müqayisədə kölgələrdə sürünməli olub. Bu dilin daşıyıcıları rus dilini daha çevik, daha mobil, həm də məna tutumuna görə daha konkret, sərrast və adekvat görüblər. Şöhrətə və mənsəbə çatmağın qısa yolu kimi də rus dili çoxları üçün cazibədar (və əlverişli) olub. Bu baxımdan müstəqillik dövrü Azərbaycan dilinin qarşısında çox böyük imkanlar açıb. Onun geniş işlənməsi bu dövrdə qazandığımız ən böyük dəyərdir. Bu dil düşüncəmizin ifadəçisi və tariximizin lokomotivi kimi yenə də sabaha yön alıb.
Əlbəttə, dildə gedən inkişaf prosesi danılmazdır, amma dilimizin dərdləri də az deyil. Hansıdır bu dərdlər? Elmi baxımdan çox şeylər sadalamaq olar. Dil qaydaları, leksika, qrammatika, xüsusən ortada düzəməlli orfoepiya lüğətinin olmaması və s. Fəqət, bütün bunların içərisində ən böyük çatışmazlıq cəmiyyətdə səmimi dil sevgisinin yoxluğudur. Kağız üzərində hər şey əladır, dilin işlənməsi, əlifba, ədəbi dil və s. haqqında qanun və sərəncamlar var. Xüsusən, dilimizin sabahı üçün narahatlığı ifadə edən «Azərbaycan dilinin qloballaşma şəraitində zamanın tələblərinə uyğun istifadəsinə və ölkədə dilçiliyin inkişafına dair dövlət proqramı haqqında» prezident sərəncamı vacib sənəddir. Həmin sənəd bir tərəfdən, elmi-ədəbi müzakirələr, siyasi-kulturoloji diskussiyalar üçün geniş meydan açır, digər tərəfdən də ana dili barəsində xeyli açıq-aydın fikirlər yürütməyə imkan verir. Amma burası da var ki, heç bir sənəd insanın içində dil sevgisi yaratmaq və ya onu qığılcımlandırmaq gücündə deyil. Çünki dil sevgisi ana bətnindən, ailə mühitindən başlayır. Bu sevginin yoxluğuna bəzilərinin dil yoxsulluğu duyğusu yaradan «Azərbaycan dili naqisdir», yaxud «dilin ağıl qıtlığı» kimi tezislərlə bəraət qazandıra bilmərik. Əvvəla, bu yoxsulluq və naqislik duyğusunu dil, onun leksikası törətmir, adi, ağıllı söhbətlər üçün rus və ingiliscədə hansı sözlər varsa, onlar bizdə də var. Bəlkə, dilin yoxsulluğu duyğusunu qrammatika törədir? Xeyr, dilimizin kifayət qədər cilalanmış qrammatikası var. Deməli, biz naqislikləri özümüzdə, xarakterimizdə, təfəkkür və düşüncə tərzimizdə axtarmalıyıq.
Axı biz azərbaycanlıların xəmiri bir balaca sıyıqdır. Başqalarının dili üçün həmişə əldən gedirik, onlara göstərmək istəyirik ki, bax diqqət edin, sizin də dilinizi bilirik. Şübhəsiz ki, belə yanaşma dilimizlə bağlı müəyyən bir natamamlıq kompleksi yaradır içimizdə. İndi heç kim rus, ingilis, yaxud türk dilində danışmağın əleyhinə deyil, amma öz ana dilini aşağılamaq, onu ikinci dərəcəyə endirmək tendensiyasına qarşı çıxmaq lazımdır. Ölkədə elə dil mühiti yaradılmalıdır ki, yuxarılı-aşağılı hamı bu dildə danışmaq zərurətini hiss etsin. Elə şərait yaranmalıdır ki, ana dili hər kəs üçün həyati vacib olsun, bu dil karyeraya yol açsın. Adamlar anlasın ki, bu dil hər şeydən əvvəl bir ehtiyacdır. Bu ehtiyac artarsa, dil də güclənər. Xüsusən, siyasi elita, onun kişili-qadınlı təmsilçiləri buna ciddi əməl etməlidir. Belə olmasa, Azərbaycan dili yenə də «qara camaatın» dili statusuna enəcək.
Ölkəmizdə dilin işləkliyi ilə bağlı duruma diqqət edək: siyasi xadimlər nə qədər bəsit və cılız dildə danışırlar, pul çamadanlarından fərqli olaraq söz diplomatları çox kasıbdır. Kobud dildə verdikləri bəsit bəyanatları ilə daha çox məzhəkə qəhrəmanlarını xatırladan bəzi partiya «xadimlərini» isə cəmiyyət arasına çıxarmaq sadəcə ayıbdır. Hələ qəzet yazılarına, ekran-efirdəki verilişlərə baxın, ortada quru və çılpaq bir dil var, çünki burada maraqlı diskussiyalar, rəngarəng tok-şoular getmir, əsl fikir yoxsulluğu hökm sürür. Erotik aparıcılar, dardüşüncəli müğənnilər, bazar adamları TV-lərdə meydan sulayır. Ekranın dili mənəviyyatsız şou əhlinin dilinə çevrilir. Yeni çəkilən serialların, dublyajların dili də tamaşaçı qəlbini oxşamır.
İndi televiziyalarda Dil şuraları yaradılır. Tanınmış dilçi professorları və keçmiş diktorları bu şuralara cəlb edirlər ki, bir az sanballı görünsünlər. Allah qoysa, həmin şuralar aparıcılara dil incəliklərini başa salacaq, onların adam dilində danışmasına yardım edəcək. Amma həmin şura üzvlərinin heç bir real səlahiyyəti olmayacaq soruşsun ki, «bu aparıcılar,