haqqı əllərindən alınacaq. Allah axırımızı xeyir eləsin. Bizi heç də yaxşı günlər gözləmir.
Söhbət uzanıb gedirdi. Qonaqlara sabah veriləcək ehsan məclisinə qalmaları təklif edildi. Onlar gecəni yas evində keçirdilər.
Sabah tezdən hamı hərəkətə gəlmişdi. Qara Tapdıq ilə Şəmistan gətirdikləri malın birini kəsib ətini doğramışdılar. Kəndin aşpaz qadınları ocaqları qalayıb qazanları asmışdılar. Bu eldə həm toy, həm də yas məclislərində bozartma və plov verirlər. Ehsan süfrəsində isə ayrıca tərəkəmə halvası da çalınır.
Qonum-qonşu, qohum-əqrəba ilkindidən sonra veriləcək ehsan üçün hazırlıq görür, ağsaqqallar və ağbirçəklər də uzaqdan-yaxından təşrif gətirən qonaqların təziyələrini qəbul eləyirdilər. Qazax şəhərinin və kənd sovetinin təzə rəhbərləri, seminariyanın müəllimləri Əli Hüseyn Əfəndi və yoldaşları gəlib başsağlığı verdilər. Onlardan bəziləri ehsan süfrəsinə də qaldı. Ağsaqqallara və ağbirçəklərə, eləcə də uzaqdan-yaxından gəlmiş xətir-hörmətli insanlara qonaq otağında, qalan camaata da xırman yerində ehsan süfrəsi açıldı. Yüzlərlə insan Məmməd Baba üçün verilən ehsandan yeyib dua elədi. Bütün işləri isə qonşular və ailənin yaxın adamları görürdülər.
Zalxa xanım və yaxınları üçün bir ilə yaxın evlərindən didərgin düşmələri, ocaqlarının talan edilməsi, sərvətlərinin əllərindən çıxması, Məmməd Babanın şəhadətinin yanında heç gözə görünmürdü. Məmməd Babanın ölümü ilə sözün həqiqi mənasında ailənin dünyası başına yıxılmışdı.
Məmməd Babanın şəhid canı cənnətə yola salındı; onun şəhidliyi könüllərdə yer aldı; cəsədi isə Yuxarı Salahlı təpəsinin üstündə şəhid abidəsi dəyəri qazandı.
2.
Aloy Hacının tutulması və həbsxanadan qaçması
Zalxa xanım ilə böyük oğlu Aloy Hacı hər cümə axşamı arabanı qoşub, uşaqları yanına alıb Məmməd Babanın qəbrinin üstünə gedirdi. Aloy Hacı ilə birlikdə həyatda Hümmət, Səməd, Nigar və Koroğlu adında beş övladı olan Zalxa xanım hər gedəndə uşaqlarından ikisini atalarının qəbrinin üstünə aparırdı. Körpə ikən ölən Şah-nigar və Aslan adlı iki uşağı isə ataları ilə bir yerdə idi.
Aloy Hacı hadisədən az sonra kəndlərinin inzibati baxımdan tabe olduğu və kənddən otuz kilometr aralıda yerləşən Qazax şəhərinə getmiş, Qırmızı Ordunun şəhid etdiyi atasının qəbri üçün başdaşı sifariş eləmişdi. Sovet hökumətinin tələbi ilə hər cür dini, milli ifadələr, simvol və işarələr qadağan edildiyi üçün başdaşının kitabəsinə nə “Fatihə”, nə “şəhid” kimi ifadələr, nə də “Kənd mühafizə birliyinin rəisi” kimi milli qüvvələrin mübarizəsini əks etdirəcək bir ibarənin yazılmasına imkan verilmişdi. Sovet rəhbərliyinin, Qırmızı Ordu, ÇeKa və ya milisin öldürdüyü barədə eyham vurmaq isə bütün ailənin yox edilməsi demək olardı.
Məzar daşının kitabəsini hazırlayanlar daşın ön üzünə ərəbcə belə bir cümlə yazmışdılar: “1338 hâzâ merkad əl mərhum əl məğfur Məhəmməd İbni Bayram Şıxlı, Ğaferallahu nevvere bihim.” (1338 Bu məzar mərhum və məğfur Bayram oğlu Məhəmməd Şıxlınındır, Allah onun qəbrini nurlandırsın.)
Məzar daşının sağ tərəfində bir qılınc, sol tərəfində də bir tüfəng şəkli qabartma qaydada əks olunmuşdur. Bu işarələr Qafqazda xalq üçün böyük qəhrəmanlıq göstərən, fədakarlıq edən və ya şəhid düşən igidlərin məzar daşlarına həkk edilirdi. Daşın ön tərəfində də qabartma üsulla üç ay-ulduz həkk edilmişdi. Daş Məmməd Babanın şəhid edilməsinin ildönümündə, Novruz bayramında sadə bir mərasimlə qəbrin üstünə qoyulacaqdı. Heyiflər olsun ki, gözlənilməz hadisələrə görə bu iş üç il sonraya qaldı.
Aloy Hacı millətini, vətənini sevən, dini və milli dəyərlərə bağlı, igidliyi və dik duruşu ilə; yaşı cavan olsa da, sözünün sayılması ilə böyük-kiçik yanında hörmət sahibi idi və buna görə də milis orqanının diqqət mərkəzində idi. Anası ilə birlikdə tez-tez qəbir üstünə getməsi, molla gətirib dini mərasim keçirməsi axtarılan bəhanələrdən biri olmuş, dövlət orqanları onu daha yaxından təqib etməyə başlamışdı. Aloy Hacı Zalxa xanımı, bacısı Nigarı və ona ehtiyacları olan digər bacı-qardaşlarını gözünün qabağına gətirib özü qəbir üstə gedə bilmirdi. Başdaşını qohumlarının və dostlarının yardımı ilə Qazaxdan qəbrin yanına gətirtmişdi.
Novruz bayramı idi. Şirniyyat, quru meyvələr aldılar; şirin çörək yapdırdılar; kətə bişirildi, halva çalındı, qohum və yaxınları ilə arabalara minib Məmməd Babanın qəbrinin üstünə gəldilər. Daş məzarın baş tərəfinə qoyuldu. Molla Əhməd Qurani-Kərim oxudu, təkcə kəndin yox, o bölgənin hörmətli ağsaqqalı Şərif Şikəstə dua verdi. Duadan sonra mərasimə gəlmiş böyüklü-kiçikli hər kəsə şirniyyat, meyvə qurusu, çörək, kətə paylandı, halva verildi.
Şərif Əfəndinin verdiyi duanı düşünə-düşünə dinləyən və “amin” deyən Aloy Hacı əlini üzünə çəkib ayağa qalxanda bir milis komandirinin dörd milis nəfəri ilə təpəyə yaxınlaşdığını gördü. Onlar burnu iy çəkmiş köpəklər kimi gəlirdilər. Qəbrin ətrafında dövrə vurub oturan yığnaqdan heç kəs onları görmürdü. Aloy Hacı milislərin gəlib onu tutacaqlarını yəqinləşdirmişdi. Ona görə də özünü təmkinli aparmalı, işini tədbirli tutmalı idi. Çünki təlim keçmədən əllərinə silah verilmiş bu milislərin nə edəcəklərini bilmək olmazdı. Bunlar cənazə mərasimini yarıda kəsib adam tutmuşdular, toydan bəyi həbs edib aparmışdılar. Bu mərasimi də dağıdıb, onu tutub aparacaqları gözlənməyən bir hərəkət deyildi. Milislər atlarını aşağıda əyləyib, xeyli yüksəkdə olan təpəyə çıxana qədər Məmməd Baba üçün qurulmuş mərasim də bitmişdi.
Gələnlər məzarın ətrafında dövrə vurub oturanların sual dolu baxışları altında onların arxasında dayandılar. Komandirlərinin səsləndi:
– Ay Hacı, təslim ol! Səni aparacağıq!
Hər kəs daş kimi quruyub qalmışdı, onlara baxırdılar. Şərif Şikəstə və yoldaşlarından ikisi əllərindəki tüfəngi Aloy Hacıya tuşlamış milislərin komandirinə yaxınlaşdı:
– İcazə verin evimizə qayıdaq. İl veririk, siz də bizimlə gəlin. Evdə heyvan kəsilib, yemək hazırlanıb. Qonum-qonşu bizi gözləyir. Yeməyimizi yeyək, sonra sizi yola salarıq.
Milislərin komandiri etinasız şəkildə:
– Xeyr. Ya vuracağıq, ya da tutub aparacağıq.
Ağsaqqallar xahişlərini bir neçə dəfə təkrar etsələr də, komandir hər dəfə “Ya vuracağıq, ya da tutub aparacağıq” deyir, dilinə ayrı söz gətirmirdi.
Aloy Hacı dərhal getmək, ağsaqqalların bu kütləşmiş, söz qanmaz küçə uşaqlarına minnət etmələrinin qarşısını almaq, anasının, nişanlısı Nazanın, bacısı Nigarın və qonum-qonşularının halını pozub, onları çox üzməmək üçün:
– Əziz dostlar! Dəyərli qonşular!.. – dedi. – Allah hamınızdan razı olsun! Ölənlərinizə